Yıllar geçti, şimdi bazen, bir kısmı yurt dışında yaşayan eski öğrencilerden e-postalar geliyor. Neredeyse istisnasız tümü, ‘dönmek’ konusunda aynı kanıda olup olmadığımı soruyor, biraz da iğneleyerek, “Öyle diyordunuz ama…” sorgulamasıyla. Ne diyebilirim… Eskisi kadar kolay mı “Dönün” demek, öneri nedir, vaat nedir, ne yapmalı, ne söylemeli? Duygusal sözcükler sarf etmeden, konunun özünden sapmadan “Gidin” ya da “Dönün” diyebilmek mümkün mü? Peki, memleket söz konusu olduğunda insan ne kadar ‘akılcı’ ne kadar ‘pragmatik’ ne kadar ‘soğukkanlı’ olabilir, mümkün mü böyle bir şey? Hadi mümkün diyelim, kolay mı?

Gazeteci: Efendim çok haklısınız, heyecanlıyım, ne yaptığımı bilmiyorum inanın, karşınızda oturmak hiç kolay değil, Allah beni nasıl biliyorsa öyle yapsın, zannetmiştim ki… , Kendimi şu pencereden atmak en doğrusu olacak belki de, evet, hak ettim, ancak bu konuda kararı ben veremem, kendimi pencereden atma zaruretini tensiplerinize sunuyorum, efendim…

Faşizme sempati duyan kişi, herhangi bir insan. Bir gün sizi ihbar eden, dün evinizin önünde sohbet ettiğiniz komşunuz. Kıyafetinize iliştirilen yıldızla damgalanmanıza sevinen, bir meslektaşınız. Hitler’den hayranlıkla söz eden, aklı başında bilinen bir akademisyen. İmha kamplarının inceliklerinin mucitleri, anlı şanlı bilim insanları. SA’lar sokak serserileri, her köşe başında görülebilir türden. Liderleri ise, büyük müzisyenler, filozoflar, edebiyatçılar ve bilim insanları yetiştirmiş bir toprakta bulunabilecek en vasat, en beş para etmez insanlardan biri.