Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları Derneği (KLİMİK), A’dan Z’ye maymun çiçeği hakkında merak edilenleri yanıtladı.
Maymun çiçeğinin büyük solunum salgısı damlacıklarıyla bulaşması ve belirtisiz hastalık yapmaması nedeniyle Covid-19 kadar yayılmasının beklenmiyor.
KLİMİK 15 soruda, maymun çiçeğini şöyle özetledi:
Yeni bir hastalık mı?
Maymun çiçeği hastalığı yeni bir hastalık değil. Maymunlarda 1958’de tespit edildikten sonra insanlarda ilk olgu 1970 yılında Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nde görülmüştü. Nijerya ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti başta olmak üzere, Orta ve Batı Afrika’daki tropikal yağmur ormanlarının bulunduğu 11 ülkede görülen bu hastalığın sıklığı tam olarak bilinmemekte. Afrika’da her yıl birkaç yüz olgu olduğu tahmin ediliyor. Hastalık zaman zaman Afrika kıtasından enfekte hayvanlar veya insanlar aracılığıyla diğer kıtalara taşınmakta, buralarda az sayıda insanın etkilendiği ve bölgesel olgu kümelenmeleri izleniyor.
Neden şimdi bu kadar dikkat çekti?
Şimdiye kadar Afrika dışında görülen olguların tamamının Afrika’dan gelen insanlar veya getirilen kemirgenlerden kaynaklandığı biliniyor. Ancak Afrika dışında tespit edilen olgu sayısı son bir hafta içinde, bugüne kadar Afrika dışında görülen toplam olgu sayısını aşacak kadar arttığı için Dünya Sağlık Örgütü ve bilim camiasının dikkatini çekti.
20 Mayıs itibariyle Afrika dışındaki 13 ülkeden, 90’ı kesinleşmiş 56’sı şüpheli olmak üzere, 146 olgu bildirildi. Olguların büyük kısmı (130 olgu) İspanya, Portekiz, İngiltere ve Kanada’dadır. Bu olguların ortak bir kaynaktan kaynaklanıp kaynaklanmadığı bilinmiyor.
Hastalığın etkeni biliniyor mu?
Evet, hastalığın etkeni maymun çiçeği virüsü (monkeypox virus); çiçek virüsüne akraba bir DNA virüsü. Orta ve Batı Afrika’da iki farklı genetik alt tipinin hastalığa yol açtığı biliniyor. Batı Afrika alt tipi, Orta Afrika (Kongo Havzası) alt tipine kıyasla daha hafif seyirli hastalığa sebep oluyor. Geçen hafta içinde Afrika dışında görülen olgulardan elde edilen virüslerin tam genetik analizi henüz tamamlanmamış olmakla birlikte ilk bulgular Batı Afrika alt tipi olduğuna işaret ediyor.
Virüs insana maymunlardan mı bulaşıyor?
Adında ‘maymun’ geçmekle birlikte maymunlardan daha çok sincap, sıçan, fare gibi kemirgenlerde bulunan ve onlardan insana geçen bir hastalık. Maymun çiçeği hastalığı olarak isimlendirilmesinin nedeni, ilk olarak 1958’de araştırma laboratuvarındaki maymunlarda çiçek benzeri bir hastalık salgını ortaya çıkınca farkına varılmış olması.
Maymun çiçeği virüsünün doğadaki rezervuarları ve doğal döngüsü tam olarak bilinmiyor. Virüs, şimdiye kadar doğal ortamdaki hayvanlardan iki kez izole edildi: İlk olarak 1985 yılında Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin Ekvator bölgesinde Afrika sincabından; İkincisi de 2012 yılında Fildişi Sahilleri’ndeki yağmur ormanlarında ‘mangabey’ isimli bir maymun türüne ait ölü bir yavru primattan. Doğal rezervuar bu nedenle belirsizliğini koruyor.
Virüs insana nasıl bulaşmaktadır?
Virüs insana, enfekte hayvan, enfekte insan veya virüsle kirlenmiş cansız maddelerle (giysiler, havlu, çarşaf vb.) yakın temas sonucunda bulaşıyor. Virüs sağlıklı kişilere, ciltteki gözle görülemeyecek çatlaklar/çizikler, mukozalar (ağız, burun, göz) veya solunum sistemi aracılığıyla giriyor.
Enfekte hayvandan insanlara (zoonotik) bulaşma ısırık, tırmalama, hayvanın kan ve vücut sıvılarıyla veya etiyle temas, lezyonlara direkt temas veya tüm bunlarla kirlenmiş cansız materyalden dolaylı yolla gerçekleşebiliyor. İnsandan insana bulaşmanın büyük solunum salgısı damlacıklarıyla olduğu düşünülüyor. Büyük damlacıklar uzak mesafelere gidemediğinden insandan insana bulaşma için yüz yüze, uzun süreli ve yakın temas gereklidir.
Bu da Covid-19’a benzer büyük salgınlar yapmasını engelleyebilecek bir özellik. Virüs enfekte insanın vücut sıvılarına, cilt lezyonlarına doğrudan temasla direkt olarak veya yine bunlarla kirlenmiş cansız maddelerle temasla dolaylı olarak cilt ve mukozalar yoluyla bulaşabilir. Cinsel yolla bulaşma kesin değil. Ancak yakın temas söz konusu olduğundan cinsel ilişki sırasında bulaşması mümkündür. Geçen hafta içinde görülen olguların bir kısmının bu yolla bulaştığı yönünde bildirimler var.
Çiçek hastalığı ve suçiçeği hastalığıyla benzer bir hastalık mıdır?
‘Çiçek’li hastalıklar virüslerin neden olduğu birbirine benzer hastalıklar. Dolayısıyla çiçek ve suçiçeğinde görülen cilt lezyonlarına benzer lezyonlar maymun çiçeğinde de görülüyor. Ancak hem lezyonların vücuttaki yerleşimleri hem görüntüleri hem de seyirleri farklı.
Ayrıca çiçek hastalığı aşı sayesinde yeryüzünden silindi. Maymun çiçeğinde lenf düğümlerinde şişme olması önemli bir başka farklılık. Yakın zamanda (son bir ay içinde) hastalığın görüldüğü Afrika ülkeleri ve İspanya, Portekiz gibi Avrupa ülkelerine gitmiş olan kişilerde hastalık belirtilerinin görülmesi maymun çiçeğini düşündürmeli.
Belirti ve bulguları nelerdir?
Maymun çiçeği hastalığı, ateş, baş ağrısı, yorgunluk, yaygın vücut ağrıları, lenf bezlerinde şişlik ve cilt lezyonlarına (döküntülere) neden olur. Yakınmalar, virüsle temas ettikten sonra ortalama 6-13 gün sonra ortaya çıkar.
Hastalığı ilk beş gününde ateş, şiddetli baş ağrısı, lenf bezlerinde şişme, sırt ağrısı ve aşırı halsizlik görülüyor. Bu belirti ve bulguların çoğu birçok hastalıkta görülebilir ancak lenf bezi şişliğinin olması özellikle çiçek, su çiçeği ve kızamıktan ayırmada önemli.
Ciltteki döküntüler, ateş başladıktan sonra bir ila üç gün içinde ortaya çıkığ gövdeden çok yüzde, kollarda ve bacaklarda görülüyor. Avuç içi ve ayak tabaklarında, ağız içinde, genital bölgede ve gözlerde lezyon saptanabilir.
Lezyon sayısı değişken; az sayıda veya çok fazla sayıda olabilir. Lezyonlar, düz bir kızarıklık şeklinde başlayıp deriden kabarık hale gelir. Ardından içleri berrak sıvıyla dolarak ‘vezikül’ görünümü alırlar. Veziküllerin içindeki berrak sıvı sarımsı renkte bir sıvıya döner ve ‘püstüller’ (içi irin dolu kesecikler) oluşur. Püstüller, kabuk bağlar ve kabukların düşmesiyle lezyonlar ortadan kalkar.
Bu süreç, genellikle iki ila dört hafta sürer ve kendiliğinden iyileşir. Bağışıklık sistemi baskılanmış kişilerde hastalık ağır seyredebilir. Hastalığa bakteriyel enfeksiyonlar eklenebilir, zatürre, sepsis, ensefalit ve görme kaybı gelişebilir.
Belirtisiz enfeksiyon olabilir mi?
Bu konu net olmamakla birlikte maymun çiçeğinin Covid-19 gibi belirtisiz hastalık yapmadığı düşünülmektedir.
Enfekte kişilerde belirtilerin ortaya çıkması bu kişilerin fark edilmesini ve izolasyona alınmasını sağlayacağından, maymun çiçeğinin toplumda Covid-19 veya belirtisizken bulaşan diğer enfeksiyonlar kadar yayılması beklenmemektedir.
Maymun çiçeğiyle temas etmiş kişiler ne kadar süre takip edilmelidir?
Maymun çiçeği olduğu teyit edilen hayvan veya kişilerle temas etmiş olanlar, son temastan sonraki 21 gün boyunca belirti ve bulgular açısından izlenmelidir.
Hastalığın tanısı nasıl konuluyor?
Hastalığın tanınabilmesi için öncelikle akla gelmesi önemlidir. Hastalık belirtileri gösteren kişilerin son bir ay içinde riskli bölgelere seyahat edip etmedikleri ya da benzer belirtileri olan birileri ile yakın temasları olup olmadığı sorgulanmalıdır. Maymun çiçeği hastalığından şüphe edildiği durumlarda lezyonlardan uygun şekilde elde edilmiş ve gerekli güvenlik önlemleri alınarak paketlenmiş örneklerin ilgili laboratuvara gönderilmesi gereklidir.
Tahmin edileceği gibi bu test, rutin laboratuvarlarda yapılamaz ancak gerekli malzemenin, personelin olduğu biyogüvenlik düzeyi iki laboratuvarlarda yapılabilir. Günümüzde tanı, PCR (polimeraz zincir reaksiyonu) ile virüse ait DNA’nın örneklerde gösterilmesine dayanmaktadır.
Maymun çiçeği hastalığının tanısını kan örneklerinden koymak çok olanaklı değildir. Virüs, kanda çok kısa süre kaldığından PCR’la saptamak genellikle mümkün olmaz. Antijen ve antikor testleri de daha önce uygulanan çiçek aşısı vb. nedenlerle her zaman doğru sonuç vermez.
Hastalık öldürücü mü?
Maymun çiçeği genellikle iki ila dört hafta içerisinde kendiliğinden iyileşiyor. Ancak bağışıklığı baskılanmış kişilerde ve küçük çocuklarda ağır hastalık görülebiliyor. Genel olarak hastalanan kişilerin yüzde 3-6’sı, çoğunluğu küçük çocuklar olmak üzere ölüyor. Orta Afrika alt tipinde öldürücülük yüzde 11’e kadar çıkabilmekle birlikte güncel olgulara neden olan Batı Afrika alt tipinin öldürücülüğü daha düşüktür (yüzde 1).
Tedavisi ve aşısı var mı?
Maymun çiçeği hastalığı için yaygın kullanılan bir ilaç yok. Şimdiye kadar görülen olgular, sidofovir, brinsidofovir, tekovirimat (ST-246) isimli antiviral ilaçlar ve çiçek immünoglobulini uygulanarak kontrol altına alındı. Tekovirimat isimli ilaç, hayvan ve insan çalışmalarından sonra 2022’de Avrupa İlaç Ajansı (EMA-European Medicine Agency) ve ABD FDA tarafından onaylandı ancak dünyada yaygın olarak bulunmuyor.
ABD’de maymun çiçeği hastalığı için kullanılmak üzere 2019 yılında FDA tarafından onaylanmış JYNNEOSTM (Imvamune ve Imvanex adları ile de bilinmektedir) isimli aşı bulunuyor. Bu zayıflatılmış (atenüe) aşının içinde Modifiye Vaccinia Virus Ankara suşu var.
Bu suş, Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü Aşı Laboratuvarlarında, büyük olasılıkla at çiçeği virüsünün seri pasajlarıyla aşı suşu olarak geliştirilmiş Vaccinia Ankara suşunun, daha sonra Münih Üniversitesi’ndeki araştırmacılar tarafından daha güvenilir bir aşı sağlamak amacıyla tavuk fibroblast doku kültürlerinde yeniden seri pasajlanmasıyla elde edildi.
Laboratuvarda bu tür virüslerle çalışanlara ve salgın durumunda temas edenlerde kullanılmak üzere kısıtlı sayıda mevcut olduğu biliniyor. Aşı temastan sonra da uygulanabiliyor
Çiçek aşısı maymun çiçeğinden korur mu?
Dünya Sağlık Örgütü Afrika’daki tecrübelerden yola çıkarak çiçek aşısının maymun çiçeğinden yüzde 85 kadar koruma sağlayacağını bildiriyor. Ancak çiçek aşısı 1980’den beri uygulanmıyor. Bu nedenle çiçek aşısı yapılmış kişiler bugün 40-50 yaş ve üzerindeki kişiler.
Aradan geçen bu uzun süre sonunda koruyuculuğun hangi düzeyde devam ettiğini söylemek zor. Bununla birlikte Afrika’daki ev içi bulaşmaların çiçek aşısı olmuş kişilerde daha az olduğu ve ağır hastalıktan korundukları gözlendi. Laboratuvarda maymun çiçeği şüpheli örneklerin mümkünse aşılanmış kişiler tarafından çalışılması öneriliyor.
Pandemiye yol açma olasılığı var mıdır?
Maymun çiçeği hastalığının belirti ve bulgularının belirgin olması, şimdiki bilgilere göre belirtisiz enfeksiyon yapmaması, yakın ve uzun süreli temas ile bulaşması, bir DNA virüsü olduğundan daha az mutasyon geçirmesi ve kolay değişime uğramaması (Covid-19’daki gibi yeni varyantların çıkmaması) gibi faktörler göz önünde bulundurulduğunda bir pandemiye yol açması pek beklenmiyor.
Türkiye’de olgu saptandı mı?
Hayır. 21 Mayıs 2022 itibariyle henüz Türkiye’de bir olgu tespit edilmedi.