MESUDE DEMİR
@mesudedemirr
İnternet üzerinden oynanan kumar hem dünya hem de Türkiye’de özellikle gençler arasında kaygı verici düzeyde yaygınlaşıyor.
En büyük kumar sektörünü kumarhanelerin oluşturduğu, internet üzerinden oynanan kumarınsa toplam kumar marketinin yüzde 11’ini oluşturduğu bildiriliyor. Ancak kumar oynama biçimleri hem yeni olanakların gelişmesi hem de yasal düzenlemeler nedeniyle zaman içerisinde değişiklik gösterdi.
Bazı uzmanlar borsa ve bitcoin oynamayı da (özellikle kaldıraçlı sistemde oynama), bir tür kumar kabul ediyor. Sonuçta her iki durumda bir miktar para, daha fazla para kazanmak için riske atılıyor.
Akıllı telefonların yaygınlaşmasıyla internet üzerinden oynanan kumar yaygınlaştı. Sanal kumarın yaygınlaşması, kumar bağımlılığı riskini artırdı. İnternet üzerinden kolay, her zaman, her yerde erişim imkânı ve anonimlik, sanal kumarın bağımlılık yapıcı etkisini güçlendiriyor.
Birinci bölümde bağımlılığın nasıl geliştiğini, riski artıran faktörleri, kumar oynatanların manipülasyonlarını anlattık.
Psikiyatri uzmanı Prof. Dr. Cüneyt Evren ile kumar bağımlılığını konuşmaya devam ediyoruz.
Sanal kumar, ayrı bir kumar çeşidi olarak değerlendirilebilir mi?
İnternet kullanımının gittikçe artması, internette oynanan kumarın yaygınlaşmasına neden oldu. Bu aslında ayrı bir kumar oynama türü değil. Sadece kumara erişimin farklı bir biçimi. İnternet üzerinden oynanan kumar akıllı telefonlar, oyun siteleri ve diğer internet siteleri aracılığı ile özellikle gençler arasında yaygınlaştı.
İnternette oynanan kumar iki farklı biçimde değerlendirilebilir. İlki bahis türü oyunlar, ikincisiyse rulet veya poker gibi oyunlar. İnternet sayesinde kumarın kolay ulaşılabilir hale gelmesi, tek başına ve adsız olarak oynanabilmesi ayrıca bir yaş sınırı bulunmaması kumar bağımlılığının daha yaygın hale gelmesine ve kumar bağımlılığıyla ilişkili sorunların da artmasına yol açıyor.
Ayrıca bu şekilde oynanan kumar sosyal olarak daha fazla kabul görüyor. Kumar oynama davranışlarını kontrol etmekte güçlük çekenler için kolay erişebilir internet ortamı, riski büyütüyor.
Dijital para daha fazla kayıp yaşatıyor
İnternet üzerinden oynanan spor bahisleri yasal hale getirildi…
Bu özellikle öğrenciler ve spor izleyicileri için riskli. Canlı spor karşılaşmalarında oynanan bahisler, kumar oynama şiddetiyle ilişkili. Karşılaşmalar sırasında birden fazla bahis imkânı sunan ve hızla sonucu belirlenen bu kumar, özellikle dürtüsellik düzeyi yüksek kişiler için çekici ve kumar bağımlılığı için daha fazla risk taşıyor.
İnternette kumarın dijital parayla oynanması da kaybetme hissinden uzaklaştırıyor. Bu özellikle kumar oynama problemi olanların daha fazla kayıp yaşamasına neden oluyor. Yasal olmayan sitelerde oynamak, birden fazla hesaba sahip olmak ve farklı kumar çeşitlerini oynamak daha fazla kumarla ilişkili sorunların varlığını gösteriyor.
İnternette kumar oynama, gençlerde (internet dışı kumar oynamaya göre) daha ciddi düzeyde kumar oynama, daha fazla alkol kullanma ve düşük akademik performansla ilişkili. İnternet üzerinden kumar oynayanların bir kısmı çevrimiçi olarak para harcamanın daha kolay olduğunu ve bu şekilde daha fazla para harcadıklarını belirtirken, bir kısmı da kendileri için daha fazla bağımlılık yarattığını söylüyor. İnternette kumar oynayanlarda madde kullanımı ve ruhsal hastalık riski artıyor. Tedaviye başvuru ihtimalleriyse azalıyor.
Sanal kumarı bırakmak daha mı zor?
Çevrimiçi platformlar, kullanıcıları oyunda tutmak için daha fazla teşvik ve ödül sunar. Yakın gelecekte de dijital platformlarda oynanan kumarın yaygınlaşmaya devam edeceği öngörülüyor. Özellikle akıllı telefonlar üzerinden oynanabilen kumar akıllı telefonların sosyal hayat ve iş yaşamı içerisinde oldukça yaygın kullanımı nedeniyle kumar oynamayı bırakmak isteyenler için zorlayıcı oluyor. Her an kolayca ulaşılır bir şekilde kumar oynama ihtimali, kişileri istekle baş etme konusunda zorluyor. Bir danışanım kumar oynamayı bıraktıktan sonra iş yerinde sigara molalarında balkonda kumar oynama isteği yaşıyordu. Çünkü telefonda kumar oynadığı zamanlardan biri buydu. Durumun kısmen etkisiyle sigarayı da bıraktı. Çevrimiçi platformların denetlenmesi zor. Böyle olunca, bireylerin tedavi sırasında bile kumar oynamaya devam etme riskini artırır. Dijital ortamda oynanan kumar yaygınlaştıkça hem tedavi yaklaşımlarının hem de yasal düzenlemelerin tekrar gözden geçirilmesi gerekiyor.
Sanal kumar, bağımlılığı artıran içerikler sunuyor
Çok farklı kumar çeşitlerine bu kadar kolay ulaşmak bağımlılığı nasıl etkiledi?
Farklı kumar seçeneklerine kolay erişim, bağımlılığı artıran önemli bir faktör. Çevrimiçi kumar platformlarının sunduğu çeşitlilik, bireylerin farklı oyunları denemelerini teşvik eder. Kumar seçeneklerinin artması, bağımlıların sürekli yeni heyecanlar aramasına neden olur ve bu da bağımlılık riskini yükseltir. Özellikle gençler için bu durum büyük bir tehdit oluşturur. İnternetin yaygınlaşmasıyla kumar artık evden çıkmadan, 7/24 ulaşılabilir hale geldi.
Online kumar platformları, bahis siteleri ve mobil uygulamalar bu erişimi daha da kolaylaştırarak kumara başlama yaşını düşürdü ve bağımlılık riskini artırdı.
Fiziksel kumarhaneler genellikle belirli lokasyonlarda, sınırlı hizmet sunarken, on-line platformlar coğrafi sınırları kaldırdı. Bu kumarın daha geniş bir kesim tarafından deneyimlenmesine neden oluyor. Kumar türü seçeneklerinin, örneğin slot makineleri, spor bahisleri, kart oyunları gibi çeşitlerin artması, bireylerin ilgi ve merakına uygun bir oyun bulma olasılığını artırıyor. Kumar davranışına daha hızlı bağlanmasına yol açabilir.
Çeşitli oyunlar, anında sonuç veren ve hızlı ödül sağlayan yapılarıyla, ödül mekanizmasını sürekli uyarır. Bu dopamin salınımını yani ödüllenmeyi, artırarak bağımlılık gelişimini hızlandırabilir. Kumarın çeşitliliğinin artmasının bireylerin duygusal durumlarına göre farklı oyunlar seçmelerine de olanak tanır. Çevrimiçi platformlar, bireylerin oyun tercihlerini ve davranışlarını analiz ederek, onların bağımlılığını artıracak şekilde özelleştirilmiş içerik sunar.
Örneğin, sık oynanan oyunları hatırlatma, bonus teklifleri ya da ‘kayıplarını geri kazan‘ mesajlarıyla kullanıcıların oyunda kalması sağlanır. Online kumar, fiziksel ortamda olduğu gibi kapanma saati, giriş sınırlamaları gibi faktörlerden etkilenmez. Bu durum, bireylerin daha uzun süre ve kesintisiz şekilde kumar oynamasına olanak tanır.
Çevrimiçi platformlar, küçük bahislerle başlama imkânı sunarak bireyleri oyuna dahil eder. Ancak bu süreç, zamanla kayıpların telafisi için daha büyük miktarlar yatırmaya ve derinleşen finansal sorunlara yol açar. Fiziksel kumarhanelerde sosyal bir ortam bulunurken, çevrimiçi kumar bireylerin yalnız başına oynamasına olanak tanır. Bu durum, sosyal destek eksikliği nedeniyle bağımlılığı artırabilir ve bireylerin problemli davranışlarını gizlemesine olanak sağlar.
Kripto para kullanan platformlar vs. nasıl etkiledi?
Sanal gerçeklik ortamları ve kripto para kullanan platformlar, kumara yeni bir boyut kazandı. Bu özellikle teknolojiye yatkın genç bireyler arasında bağımlılık riskini artırır. Mobil oyunlar içinde gizlenen ‘mini kumar‘ unsurları (örneğin, rastgele kutu açma, şans çarkları) özellikle gençleri kumara hazırlayan bir geçiş aşaması olabilir. Kumar oynarken kazanma beklentisi ve kazanç anı, beyin ödül sisteminde ödüllenme sağlayan dopamin salınımını artırır. Çeşitlilik ve hız, bu döngünün sık tekrarını sağlar. Bağımlılık potansiyelini güçlendirir. Kullanıcılar kaybettikçe, kaybettiklerini geri kazanma dürtüsüyle daha fazla oynamaya yönelir. Çeşitli oyunlar arasında geçiş yaparak bu dürtüyü sürdürmeleri daha kolay hale gelir.
Çeşitlilik, farklı gelir düzeyleri ve sosyal gruplardan bireyleri hedef alır. Örneğin, düşük gelir gruplarına hitap eden düşük bahisli oyunlar, bu gruplardaki bağımlılık oranını artırabilir. Çeşitliliğin artması, bağımlılığın daha karmaşık hale gelmesine neden olur. Bu durum, tedavi planlarının bireye özgü hale getirilmesini zorunlu kılar.
‘Sürpriz yumurtalar’ bile kumar sorunu riskini artırır
Bağımlı yaşında düşme var mı? Ergen ve çocuklara kadar indi mi?
Kumar bağımlılığı genelde ergenlikte veya genç erişkinlikte başlar. Erkeklerde daha sık görülür. Başlangıç yaşı erkeklerde daha erken. Kumar oynamaya ne kadar erken başlanırsa kumar bağımlılığı gelişme riski de o kadar artıyor. Özellikle erken yaşta kumar oynama yüksek düzeyde dürtüsellik ve madde bağımlılığıyla ilişkili. Araştırmalar, kumar bağımlılığının yaş ortalamasının düştüğünü gösteriyor. Dijital oyunlar ve çevrimiçi kumar platformları, ergenler ve çocukların kumar benzeri davranışlar sergilemesine yol açtı. Başlangıçta ‘masum‘ bir eğlence gibi görülse de erken yaşlarda kumar oynayan bireylerde ileride bağımlılık riskini artırıyor. Çocukların bağımlılığa yatkın olmasının nedeni, gelişmekte olan beyinlerinin ödül ve risk mekanizmalarının yetişkinlere göre daha hassas olması. Oyunlaştırma unsurları içeren kumar oyunları, gençlerin ilgisini çekiyor. Bu erken yaşta bağımlılık riskini artırıyor. Alışveriş için girdiğim bir dükkanda 7-8 yaşlarında bir çocuğun isteği üzerine annesinin ona birkaç tane kazı-kazan aldığına şahit olmuştum. Bu çocuğun ileride kumar ile sorun yaşama ihtimali yüksek olacaktır. Aslında çocuklar için özel günlerde bile olsa para karşılığında oynanan bingo ya da okey gibi oyunlar ya da onların çok sevdiği ‘sürpriz yumurtalar‘ dahi ileride sorun yaşamaları için risk olabilir.
Çocukların oynadığı bazı oyunların kumara zemin hazırladığı söyleniyor. Buna katılıyor musunuz?
Dijital oyun oynama ile kumar oynama arasındaki ilişki ileri araştırmayı gerektiren diğer bir konu Özellikle oyunlardaki ganimet kutuları (loot boxes) veya dış görünüm kumarı (skin gambling) olarak adlandırılan oluşumlar. Özellikle çoklu oyunculu oyunlarda harcanan zaman veya çaba sonrasında puan, altın veya para ile satın alınarak açılabilen bir kutuya sahip olunabiliyor. Bu kutular ganimet kutuları olarak adlandırılıyor. Bu kutuların içinden çıkanlarsa ‘skin‘ olarak adlandırılan ve oyundaki ilerleyiş üzerinde etkisi olmayan ama oyundaki karaktere farklı bir görsellik kazandıran özellikler. Oyuncu bir sandığı aldığında çoğu zaman içerisinde kıymetli bir şey olup olmadığını bilmiyor ve her sandık açışında daha yüksek bir beklentiye girebiliyor. Bu özellikler video oyunlarına dijital kumarın eklenmesi olarak değerlendirilir. Ayrıca, çevrimiçi oyunlarda kullanılan mikro ödeme sistemleri, kumar bağımlılığına zemin hazırlayabilir. Bu tür oyunlar, erken yaşlarda risk alma ve ödül beklentisi gibi davranışları pekiştirerek ileride gerçek kumara yönelmeyi tetikleyebilir. Ayrıca elektronik spor yarışmaları da bahis şeklinde kumar oynamayla ilişkili.
Yakınları kumar bağımlısı olduklarını nasıl anlayabilir?
Kumar bağımlılığı yaşayan bireyler genellikle durumu gizler. Yakınlarının dikkat etmesi gereken bazı belirtiler vardır. Bunlar sürekli para kaybı ve borçlanma, kumar oynama konusunda yalan söyleme, aile ve sosyal çevreden uzaklaşma, sürekli kumar oynanan yerlere gitme veya çevrimiçi kumar sitelerine erişim, gerginlik, huzursuzluk ve sinirli ruh hali, zamanını kumar oynamak veya kayıpları telafi etmek için harcama. Bu belirtiler sıkça gözlemleniyorsa, kumar bağımlılığının gelişmiş olma riski düşünülmeli.
Diğer bağımlılıklardan farkı var mı?
Kumar bağımlılığında eş bir psikiyatrik bozukluk olması bir istisna değil neredeyse bir kural. Bu nedenle izlemi ve değerlendirilmesi sırasında ek psikiyatrik hastalıklar gözden kaçırılmamalı. Özellikle depresyon, anksiyete bozuklukları, alkol bağımlılığı ve madde bağımlılığı acısından dikkatli olunmalı, kişiler öz kıyım düşüncesi acısından sorgulanmalı.
Kumar bağımlılığında da madde bağımlılığında olduğu gibi bir ödül eksikliği sendromu olduğu düşünülüyor. Yani bağımlıların beynin ödül sistemlerinde ödüle açlık vardır diyebiliriz. Kumar bağımlılığı da diğer bağımlılıklar gibi beynin ödül sistemini etkiler. Diğer bağımlılıklardan farkı, dışarıdan gözlemlenen fiziksel bir madde yerine bir davranışa bağımlı olmak. Kumar bağımlılığı da, psikolojik ve sosyal sonuçları açısından madde bağımlılıklarına benzer ciddi etkiler yaratabilir. Kazanç beklentisi ve kayıpları telafi etme arayışı, bağımlılığı sürdüren temel dinamikler. Kayıpların geri kazanılması umudu, daha fazla risk almayı teşvik eder.
Çapraz bağımlılıklar görülebilir
Başka bağımlılıklarla birlikte görülebiliyor mu?
Evet, kumar bağımlılığı genellikle diğer bağımlılıklar ile birlikte görülür. Alkol, uyuşturucu ve madde bağımlılığı gibi kimyasal bağımlılıklar kumar bağımlılığıyla iç içe geçebilir. Bu duruma ‘çapraz bağımlılık’ denir; bir bağımlılık bırakılırken diğeri gelişebilir. Alkol ve kumar sıkça birlikte görülür çünkü birçok kumar ortamı alkol tüketimini teşvik eder. Kumar bağımlılığı ile madde bağımlılığının birlikte görülme oranı yüzde 60. Bu iki durum benzer bir klinik görünüm sergiler. Her iki durumda da hastalar söz konusu davranıştan bir heyecan ve haz duyarlar, olumsuz sonuçlara rağmen davranışı durduramazlar ve daha ileri düzeyde finansal problemlerle baş edebilmek için yasa dışı eylemlerde bulunabilirler.
Her ikisinde de dürtüsellik, zayıf inhibisyon kapasitesi, problemli baş etme mekanizmaları gibi genetik, gelişimsel ve/veya psikolojik faktörler, kumardan büyük bir kazanç sağlamak veya stres gibi olumsuz bir duygudan uzaklaşmak gibi erken ödül deneyimleriyle birleşerek bağımlılığın oluşumunda rol oynar. Ayrıca her iki bozukluk daha kötü akademik performans, kaygı ve daha düşük yaşam kalitesiyle ilişkili.
Kumar bağımlıları hep erkekmiş gibi geliyor. Kadınlarda da yaygın mı?
Geçmişte erkeklerle ilişkilendirilmişti. Kumar bağımlılığı oranının erkeklerde iki kat olduğu kabul edilse de son yıllarda aradaki bu farkın azalmaya başladığı görülüyor. Kumar bağımlılığı genelde erkekler arasında ergenlik döneminde, kadınlarda daha geç yaşta başlıyor. Ancak kadınlarda kumar bağımlılığı daha hızlı gelişebilir ve genellikle duygusal ve sosyal problemlerden kaynaklanır. Kadınlarda kumar oynama daha çok depresyondan kurtulmak için kendini rahatlatmayla ilişkili. Yani kumarı duygusal kaçış olarak kullanabilirler. Cinsiyet farkı tercih edilen oyun çeşidini de etkiliyor. Kadınlar daha çok elektronik kumar makineleri gibi şansla ilişkili, stratejik olmayan, erkekler kart oyunları, at yarışı, spor bahisleri gibi beceri gerektiren oyunları tercih ediyor.
Kumar bağımlılığı tedavi edilebilir mi?
Evet, kumar bağımlılığı tedavi edilebilir. İlk başta tedavi motivasyonunu arttırmaya yönelik terapi uygulanmasının büyük önemi var. Bunun tedavinin devamı için önemi büyük. Tedavide, bağımlılık döngüsünü kırmaya yönelik psikoterapiler ve davranışsal müdahaleler yer alır. En yaygın kullanılan yöntemlerden biri bilişsel davranışçı terapi. Bu terapi, kumar bağımlılığını tanıma ve değiştirmeye yardımcı olur. Grup terapileri, destek grupları ve gerekiyorsa aile terapileri de tedavi sürecinde önemli. Ayrıca, ilaç tedavisi hem altta yatan ve tetikleyici olabilecek psikiyatrik rahatsızlıkların ve dürtüselliğin tedavisi için hem de kumar oynama isteğini azaltmak amacıyla kullanılabilir.
Son olarak, sosyal, psikolojik, ekonomik ve biyolojik faktörlerin birbirine bağlı olduğu bu problem, multidisipliner bir yaklaşımı gerektirir.
Kişi kendisi bağımlı olduğunu fark edebilir mi?
Fark edebilir, ancak bu zorlu bir süreç. İlk aşamada kumar eğlenceli bir aktivite olarak algılanır. Süreçte kumar oynama üzerinde kontrol kaybı gerçekleştiğinde, yani artık kumar oynama kumar bağımlılığına dönüştüğünde, kişinin yaşamının tüm alanlarına olumsuz sonuçlar doğurur. İşlevselliğinin bozulmasına neden olur. Alarm zilleri çalmaya başladığında dikkate alınması gereken belirtiler ortaya çıkar.
Bunlar, kumar oynama sıklığında artış, kumar için büyük miktarlarda para harcama ve kayıpları telafi etme çabası, kumar oynamak için borç alma veya kişisel eşyaları satma, kumar isteğinin artması, oynayamadığında huzursuz hissetme, aile ve sosyal ilişkilerin zarar görmesi, iş veya okulda aksaklıklar yaşanması.
Bu belirtiler, uzmandan yardım alma gerekliliğini işaret edebilir. Daha önce bahsettiğim ölçeği kullanarak da kişiler kumar bağımlılığının 9 ölçütünden kaç tanesini karşıladıklarını değerlendirip, 4 ya da daha fazla ölçütü karşılıyorlarsa kumar oynamayla ilgili sorun yaşayıp yaşamadıklarını ve karşılanan ölçüt sayısına göre sorunun şiddetini de değerlendirme imkanı bulabilirler.
Kumar oynamanızı test edin
Aşağıdaki kumar oynama bozukluğu tarama testi, Amerikan Psikiyatri Derneği’nin Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı, Beşinci Baskısı ( DSM-5 ) baz alınarak, Evren ve arkadaşları tarafından geliştirildi.
Aşağıdaki testte 8, 9 ve 10’uncu maddeler tek madde olarak değerlendiriliyor. Yani toplam 11 soru ama 9 ölçüt bulunmaktadır. Dokuz ölçüt üzerinden 4 ya da 5 ölçütü karşılayan yani ‘evet’ yanıtı verenler hafif kumar bağımlısı sayılıyor. Altı ve yedi ölçüte karşılayan yani ‘evet’ diyenler orta, sekiz ve daha fazla ölçüte evet diyenlerse ileri düzeyde kumar bağımlısı olarak değerlendiriliyor.
TEST:
Aşağıdaki belirtilere bağlı işlevselliğinizden düşmeye neden olan sürekli ve yineleyici sorunlu kumar oynama davranışları ile ilgili size uygun olanı işaretleyiniz.
Hiçbir zaman (0),
Evet, hayatımın bir döneminde (1),
Evet, geçen yıl (2)
Evet, geçen 3 ay (3).
| 1.İstediğim coşkuyu sağlamak için giderek daha çok parayla kumar oynamaya gerek duydum. |
| 2.Kumar oynamayı bırakma ya da durdurma girişimlerim sırasında huzursuz ya da kolay kızan biri olurum. |
| 3.Kumar oynamamı denetim altına almak, bırakmak ya da durdurmak için yineleyen, sonuç vermeyen çabalarım olmuştur. |
| 4.Sık sık kumar oynama üzerine düşünürüm (örn. Geçmişteki kumar oynama yaşantılarımı yeniden yaşamayı sürekli düşünüp dururum, bir sonraki girişimimi engellemek ya da tasarlamak, kumar oynamak için para bulma yollarını düşünürüm). |
| 5.Sıklıkla, sıkıntı duyarken (çaresiz, suçlu, bunalmış, çökkün) kumar oynarım. |
| 6.Parayla kumar oynayıp yitirdikten sonra, çoğu kez, eşitlenmek için bir gün geri gelirim (yitirdiklerimin ardından koşarım). |
| 7.Ne denli kumar oynadığımı gizlemek için yalan söylerim. |
| 8.Kumar oynamam yüzünden önemli bir ilişkimi tehlikeye attım ve/veya yitirdim. |
| 9.Kumar oynamam yüzünden önemli bir eğitimimi tehlikeye attım ve/veya yitirdim. |
| 10.Kumar oynamam yüzünden önemli bir işimi ve/veya iş olanağımı tehlikeye attım ve/veya yitirdim. |
| 11.Kumar oynadığım için düştüğüm umutsuz parasal durumlardan kurtulmak için başkalarının parasal kaynak sağlamasına bel bağladım. |
