BURÇİN ÜNLÜ*
@burcinunlu
1991 yılında lise son sınıftayken en çok merak ettiğim şeylerden biri, 2000’li yıllarda dünyanın nasıl bir yer olacağıydı? 1991’deki bir günümü 2022’deki bir günümle kıyasladığımda bilgisayar, internet ve akıllı telefonun yarattığı farkı tahmin etmenin ne kadar güç olduğunu görüyorum. Teknolojinin toplumları ve toplumsal olayları şekillendirmesinin şaşırtıcı boyutlara vardığı bir yüzyıldayız artık.
Bu yıl da bilim ve teknolojideki gelişmeler heyecan vericiydi. Benim, bilimle uğraştığım için böyle hissettiğimi düşünebilirsiniz. Aslında haksız da değilsiniz.
İşte bu yüzden, bizim bir işimiz de bilimi küçük bir azınlığın uğraşı olmaktan çıkarıp geniş kesimlerle buluşturmak. Bilimi hem ‘vazgeçilmez‘ olduğu için hem de ‘eğlenceli ve heyecan verici’ olduğu için anlamanızı isterim.
2022’deki önemli bilimsel ve teknolojik gelişmelerini Nature dergisinden de yararlanarak anlaşılır bir dille yazmaya çalıştım.
1. James Webb Uzay Teleskobu samanlıkta iğne bulabilir
Teleskop Ocak ayında ulaşması gereken yere ulaştı ve ilk görüntülerini gönderdi. Daha önce görülmemiş çözünürlükteki fotoğrafların bazılarına şuradan ulaşabilirsiniz.
Bir ara teleskobun adının değişmesi gündeme geldi. Teleskoba adı verilen kişinin yönetici olduğu 50’li ve 60’lı yıllarda insanları cinsel eğilimleri sebebiyle işten çıkardığına dair tartışmalar oldu. Ama NASA bu konuda kanıt bulamadığını söyleyerek isim değişikliğine gitmedi.
Teleskop çok heyecan verici keşifler yapacak. Ama kendi adıma en heyecanlandığım konu dünya dışı hayatın izini bulma olasılığımızın olması. Bu kadar güçlü bir teleskobun ‘samanlıkta iğne bulma’ olasılığı var.
2. Sanat, spor ve sağlıkta yapay öğrenme
AlphaFold adlı Yapay Öğrenme algoritması protein yapısını tahmin etti. Temmuz ayında bir milyon türden 200 milyondan fazla proteinin yapısını tahmin etmeyi başaran AlphaFold tüm bilim dünyasını hayretler içinde bıraktı.
DeepMind şirketinin geliştirdiği algoritmanın protein yapılarını bu şekilde tahmin edebilmesi özellikle hastalıkların anlaşılabilmesi ve tedavi edilebilmesi için kritik öneme sahip. Eski adı Facebook olan Meta’nın geliştirdiği ESMFold da benzer şekilde bakteriler ve virüslerde bulunan 600 milyon proteinin şeklini tahmin etmeyi başardı.
2022 aslında yapay öğrenme algoritmalarının müzik, sanat, bilim ve spor alanlarına çivileme daldığı bir yıl oldu. Küçük bir örneği Türkiye’den vermek gerekirse futbolda hakemlerin yapay zekayla belirlenmesi konusu uzun uzun konuşuldu. Yapay öğrenme yazılımları dünyayı internetin değiştirdiğine benzer şekilde değiştirecek. Buna kuşku yok artık.
3. Ay yarışı tekrar başladı
Bu yıl Ay’a gitmeye çalışan çok sayıda ülke oldu. Güney Kore Danuri uzay aracı, NASA’nın Avrupa Uzay Ajansıyla ortak Artemis programı kapsamında geliştirdiği Orion aracı, Japon şirketi Ispace’in M1 uzay aracı örnek verilebilir. Japon şirketinin aracı, Japon Uzay Ajansına ve Birleşik Arap Emirlikleri’ne ait iki aracı Ay’a taşıyacak. Çin ve Hindistan’ın da Ay’la ilgili büyük hedefleri olduğu biliniyor. En önemli amaçlardan biri, gelecekte Ay’daki suyu Mars’a yapılacak insanlı uçuşlarda kullanabilmek.
4. Organ naklinde devrim oldu
Ocak ayında genetik olarak değiştirilmiş bir domuzdan alınan kalp Amerikalı bir hastaya nakledildi. Hasta sekiz hafta hayatta kaldı. Normalde bağışıklık sistemi dakikalar içinde saldırıya geçtiği için hastanın sekiz hafta yaşayabilmesi, hayvandan insana organ nakli yapılabilmesinin mümkün olduğu yıllara yaklaştığımızı gösteriyor. Daha sonra benzer şekilde böbrek nakli denemeleri oldu. Bağışıklık sistemini ayağa kaldırmadan hayvandan organ nakli yapabilmek çok sayıda insanın hayatını kurtaracak.
5. Nükleer füzyon tekrar konuşulmaya başlandı
90’lı yıllarda ben üniversitede öğrenciyken soğuk füzyon başarıldı diye bir tartışma başlamıştı. Ama sonradan nükleer füzyonun öyle masa üstünde üç beş cihazla başarılamayacak kadar zor teknolojik zorluklar içerdiği anlaşılmıştı. Soğuk füzyon deneyi de deneysel bir hata olarak tarihte yerini almıştı. 2022’de bu sefer teknolojik zorluklardan bazılarının aşıldığı anlaşılıyor. Benim kişisel görüşüm Amerika ve Çin gibi bazı ülkelerin bu konuya çok büyük yatırım yapacağı yönünde. Uzay yarışına benzer şekilde füzyon yarışı göreceğiz. Önümüzdeki 50 yıl çok kritik olacak.
Prof. Dr. Mehmet Burçin Ünlü, Boğaziçi Üniversitesi Fizik Bölümü öğretim üyesi ve bölüm başkanı.