ECE DENİZ
ecedeniz@diken.com.tr
@meneksecedeniz
9’uncu yargı paketi Meclis Adalet Komisyonu’ndan geçti. En çok tartışılan düzenlemelerden biri de ‘kadının soyadı’na ilişkin değişiklik. Eğer kanun teklifi genel kurulundan geçerse Anayasa Mahkemesi’nin (AYM) iptal ettiği ‘kadının evlendiği erkeğin soyadını almasını öngören düzenleme’ yeniden yürürlüğe girecek.
Fotoğraf: AA
AYM 28 Nisan 2023’te ‘kadının kocasının soyadını almasını öngören Medeni Kanun’un 187’nci maddesi’ni eşitlik ilkesine aykırı bulup iptal etmişti.
İptal edilen maddede şu hükümler yer alıyordu:
“Kadın, evlenmekle kocasının soyadını alır; ancak evlendirme memuruna veya daha sonra nüfus idaresine yapacağı yazılı başvuruyla kocasının soyadı önünde önceki soyadını da kullanabilir. Daha önce iki soyadı kullanan kadın, bu haktan sadece bir soyadı için yararlanabilir.”
AYM kararı 28 Ocak 2024’te yürürlüğe girmişti. Ancak Meclis, kararın alındığı tarih ile yürürlüğe girdiği tarih arasında geçen dokuz aylık sürede kanundaki boşluğu doldurmak için hiçbir adım atmamıştı.
Kamuoyunda 9’uncu yargı paketi olarak bilinen kanun teklifinde AYM’nin iptal ettiği soyadı maddesi aynen konuldu. Kadın örgütleri ve feministler tepkili.
Yıllardır kadının soyadı hakkı konusunda çalışmalar yürüten avukat Nazan Moroğlu, söz konusu süreci baştan sona Diken’e değerlendirdi:
Moroğlu’na göre kadının soyadı mücadelesi yalnız şimdi değil, kişilere soyadı hakkı tanındığı 1934’ten beri, yani 90 yıldır devam ediyor. Erkeklerin doğumdan ölüme kadar aynı soyadını kullanma hakkına sahip olduğunu belirten Moroğlu, kadınların bu haktan mahrum bırakıldığını söylüyor.
“Kişiler hukukunda soyadının herkesin hakkı olduğu, vazgeçilemez ve devredilemez bir hak olduğu belirtilmiş ve kanunla da korumaya alınmış. Dünyada 1950’lerden itibaren artan eşitlik mücadeleleri sonrasında Avrupa kadının soyadıyla ilgili düzenlemeler yaptı. Almanya’da 1995’te kadına evliyken kendi soyadını kullanmaya devam etme hakkı verildi.
Türkiye’deyse 1997’de yapılan düzenlemeyle kadınlar eşlerinin soyadıyla birlikte kendi soyadlarını kullanmaya başlayabildi. Tabii o dönemde yapılan konferanslar ve dünya genelinde eşitlik sözleşmelerinin yaygınlaşması bu değişikliklerin yapılmasında etkili oldu.
Ben ikinci yüksek lisansımı kadının soyadı hakkı üzerine yaparken gördüm ki her ülkede soyadı kuralı erkeğin lehine yazılmış. Kadınlar için hukuki niteliği olan o kimlik belgesi hiç önemsenmemiş.“
Moroğlu, kadının evlenirken mecburen aldığı soyadını boşandıktan sonra kullanmayı sürdürmesinin hiç kolay olmadığını anlatıyor.
“Kadınlar evlenince kocalarının soyadını almak zorunda kalıyorlar. Boşanmak istediklerinde de eğer kadın uzun süre eşinin soyadını kullanmışsa ve o soyadıyla tanınmışsa mahkeme kadından bu soyadını kullanırken ‘eşine zarar vermeyeceğini’ kanıtlamasını istiyor.
Evlenirken zorla alıyorsunuz. Boşanırken de soyadını kullanmak isterseniz yine mahkemeyi ikna etmek zorunda kalıyorsunuz. Türkiye’de kadınlar hâlâ bu süreci yaşamaya devam ediyor.”
Moroğlu, 2013 ve sonrasında AYM’ye yapılan bireysel başvurular neticesinde kadınların kendi soyadını alabildiğini ama bu mahkeme kararlarının sadece başvurucuyu bağladığını söylüyor: “Ocak 2024’te AYM’nin iptal kararı uygulansaydı bütün kadınlar kendi soyadını mahkemelere başvurmadan kullanabilecekti. Ama İçişleri Bakanlığı nüfus müdürlüklerine bir genelge gönderip kimseyi durumdan haberdar etmedi.”
Moroğlu, 2010’larda başlayan süreci şöyle özetliyor:
“2010’da yapılan anayasa referandumuyla AYM’ye bireysel başvuru hakkı getirildi. AYM’ye başvuru hakkı tanınmamışken kadınlar Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) başvuruyordu.
Bu soyadı maddesinin ayrımcılığa neden olduğu gerekçesiyle AİHM kadının kendi soyadını kullanabileceğine ilişkin karar verdi. Ama tabii ki idareler bu kararları tanımadı. Nüfus memurları da kadının kendisine ait soyadını kimliklerine yazmadı.
2010’da getirilen AYM’ye bireysel başvuru hakkı sonucunda birçok başvuru yapıldı. Mahkeme başvuruları 2013’e kadar ‘Ailenin bir adı olmal’ gerekçesiyle reddetti. ‘Eşlerden birinin soyadı alınabilir, bunda bir ayrımcılık yok’ dedi.
İlk defa 2013’te AYM ‘Bu durum eşitliğe aykırı, kadınlar kendi soyadını taşımalı’ kararını verdi.
O günlerde AYM’nin bu kararı basına kadınların soyadı zaferi gibi yansıdı ama aslında sadece bireysel dava açan kadınlar evlenmeden önceki soyadını kullanabilme hakkı kazandı.
Kanun maddesinin iptal olma süreciyse şöyle: Bir kadın aile mahkemesine soyadını değiştirmek için başvuruyor ama mahkeme ‘Medeni Kanun buna el vermiyor’ diyerek reddediyor.
Daha sonra bu mahkeme kararı eşitliğe aykırı olduğu için AYM’ye söz konusu 187’nci maddenin iptali için başvuru yapıldı. AYM de bu maddeyi iptal etti, karar 28 Nisan 2023’te Resmi Gazete’de yayınlandı. AYM gerekli düzenlemelerin yapılması için dokuz ay süre verdi ve düzenleme 28 Ocak 2024’te yürürlüğe girdi.
Şimdi güncele gelirsek getirilen 9’uncu yargı paketi birçok konu hakkında maddenin olduğu bir torba yasa. Pakette 15’inci madde soyadı düzenlemesiyle ilgili. İptal edilen maddede kadının nikah memurundan veya nüfus müdürlüğünden talebi halinde kocasının soyadıyla birlikte kendi soyadını kullanabileceği belirtiliyordu. 9’uncu yargı paketine de bunun aynısını yazmışlar, maddede değişen tek şey cümlede ‘ancak’ yerine ‘şu kadar ki’ yazmışlar.”
Moroğlu, iktidarın meseleye bakışını şu sözlerle yorumladı:
“Aile bütünlüğünün soyadını temsil ettiğini iddia ediyorlar. Bunun da erkeğin soyadıyla sağlanabildiğini ve iki farklı soyadı kullanmanın çocukların psikolojisini olumsuz etkilediğini söylüyorlar. Konunun aile içinde tartışmalara yol açabileceği belirtiliyor.
Bu tartışmaya filan yol açmazdı. Herkesin kendi soyadıyla devam ettiği ama yine bir aile ortak adının da seçildiği bir düzenleme mevcut olsaydı zaten çocuğun soyadı konusunda da bir değişiklik yapılacaktı. ‘Aile adı seçilmişse çocuk ailenin adını alır’ diye bir düzenleme gerekecekti. Bunları hiç düşünmedikleri, kadını da birey olarak dikkate almadıkları için mutlak kişilik hakkı hiç görüş alanlarına girmiyor bile. Nedense aile hukukunun demokratikleşme çabaları kadının soyadı söz konusu olduğunda hep görmezden gelindi.“
Moroğlu, ocakta yürürlüğe giren AYM’nin iptal kararı sonrasında başvuru yapan kadınlardan hiçbirinin soyadı düzenlemesinden yararlanamadığını da ekledi.