DR. ZEYNEP SENA AĞIM
DR. VELİ VURAL USLU
Dr. Zeynep Sena Ağım ve Dr. Veli Vural Uslu bundan böyle popüler bilim yazılarıyla düzenli olarak Diken okuruyla buluşacak. Sorularınız için Instragram’dan ‘senataxin’ ve ‘velivuraluslu’ hesaplarını kullanarak yazarlara ulaşabilirsiniz.
Her yeni doğmuş bebeğe yapılan ilk yorumlardan biridir: Bebek anneye mi babaya mı daha çok benziyor? Genelde babaya benziyor olduğu söylenir böyle durumlarda ki; kafalarda soru işareti olmasın. Bu durum sadece görüntüye bakarak bazen doğru olsa bile, bebekler anneye genetik açıdan daha fazla benzer. Neden mi, hemen anlatıyoruz.
Uzun yıllar anne ile babadan eşit miktarda DNA aldığımızı düşünüyorduk. Bunu da kromozom sayısına bakarak söylüyorduk. 23 tanesi anneden, 23 tanesi babadan olmak üzere 46 kromozomumuz var. Nedir bu kromozom? Düşünün ki evinizi taşıyacaksınız (hücre bölünmesi), ama evde çok eşya (DNA, genetik materyal, gen) var. Taa büyük büyük büyük anneden, büyük büyük büyük babadan kalan eşyalarla dolu. O yüzden bunu parçalara ayırıyoruz. 23 tane kamyon (kromozom) tutuyoruz. Bir tanesi mutfak eşyalarıyla dolu, diğeri oturma odası eşyalarıyla. Bu kamyona benzettiğimiz kromozomlar o kadar büyük ki basit bir mikroskop altında bile görebiliyoruz.
Kamyonlardan 22’si anne ve babada aynı özellikte ve büyüklükte. 23’üncü kamyon ise bizim cinsiyetimizi belirleyen kamyon. Anne hep X kamyonunu gönderirken, baba bazen X, bazen Y kromozomu gönderiyor. Baba X gönderirse, çocukta iki tane X kamyonu oluyor ve kız çocuğu dünyaya geliyor. Baba, Y kamyoneti gönderirse, çocukta 1 tane X ve 1 tane Y kromozomu oluyor ve erkek çocuk dünyaya geliyor (Bu bilgiyi alan anneler, “Neden kız çocuğum olmuyor,” diye kocalarını boşamasınlar, lazım olur illa bir gün). X kromozomu Y’ye göre çok daha büyük. Bu nedenle erkek çocuklarda anneden gelen genetik malzeme daha fazla. Ama erkek çocukların anneye yakınlık sadece bununla da kalmıyor.
İzlanda’da 2017’de efsane bir bilim insanı olan Kari Stefansson’un yaptığı çalışmada* anne, baba ve çocuklarının genetik materyalleri karşılaştırılıyor. Üstelik artık sadece kamyon (kromozom) sayısına ve büyüklüğüne bakmıyor. Çünkü teknoloji gelişti, artık kamyonun içindekilere (genlere) de bakıyor sevgili Stefansson.
Anne kromozomları gönderirken hep ufak bir genetik hata yapıyor. Mesela anne kendisinde sarı masa örtüsü varken, yeşil masa örtüsü yolluyor çocuğa. Yaklaşık bir hesapla, 18 yaşında bir anne içinde 10 milyon eşya bulunan kamyon başına yedi farklı eşyada hata yapıyor. Ancak baba çok daha fazla hata yapıyor: 18 yaşındaki bir baba 30 farklı eşya koyuyor kamyon başına. Mesela baba oğluna futbol topu aktaracak, ama yanlışlıkla tenis topu koyuyor kamyona, sonra da “Salla ya” diyor; “İdare etsin çocuk bununla” diye. Bu sayı anne olma yaşı artsa da çok değişmezken, baba olma yaşı arttıkça bu farklı eşya (hatalı DNA) gönderme oranı daha da artıyor. 50 yaşında baba olanlarda, kamyon başına farklı eşya sayısı 90’a çıkıyor (Baba iyice sallıyor artık, futbol topu göndereceğine kirli çoraplarını top yapıp gönderiyor çocuklara). O yüzden çocuğun DNA’sı babaya nazaran annedekine daha çok benziyor. Tabii bu farklılıklar en fazla milyonda 9 civarına denk geldiği için aslında biz o kadar da farkına varmıyoruz durumun. Ama biliyoruz ki annenin çocuğa gönderdiği genetik materyal annedeki orijinaline daha fazla benziyor.
Her ne kadar bir çocuk olarak kötü ne huyunuz varsa anneniz bunun baba tarafınıza çektiğinden emindir, babanız da anne tarafına çektiğinden. Halbuki, çocuklar olarak milyonda bir de olsa genetik olarak anneye biraz daha yakınız. Her bilimsel bilgiye şüpheyle yaklaşan bilim insanları, bunun da istisnaları olduğunu gösterdi. Bunlara da sonraki yazılarda değineceğiz.
*Jónsson H ve ark (2017) Parental influence on human germline de novo mutations in 1548 trios from Iceland, Nature
KİMDİR?
Dr. Zeynep Sena Ağım: Doktorasını ABD’de Purdue Üniversitesi’nde toksikoloji ve sinir bilimi üzerine tamamladı. Şu anda Massachusetts Üniversitesi’nde sinir sistemi hastalıkları üzerine postdoc olarak araştırmalarına devam ediyor.
Dr. Veli Vural Uslu: Doktora çalışmalarını Almanya’da EMBL Heidelberg’de gelişim ve kanser moleküler genetiği üzerinde yaptı. Şimdi Almanya Neustadt’ta bitki metabolizması ve hastalıkları üzerinde proje lideri olarak çalışıyor. Aynı zamanda Heidelberg Üniversitesi’nde derslere girmektedir.