MESUDE ERŞAN
@mesudersan
mesudeersan@diken.com.tr
Türk Androloji Derneği’nin araştırmasına göre Türkiye’deki 40 yaş üzeri erkeklerde sertleşme sorunu (erektil disfonksiyon) oranı yüzde 33. Başka bir deyişle, 40 yaş üzerinde yaklaşık 6 milyon erkek sertleşme sorunu yaşıyor.
Tıp bu konuda tatmin edici gelişmeler kaydetse de hastaların ‘mucize’ arayışları sürüyor. Kimi bitkisel ürünlerde kimi de bu konuda etkinliği henüz kanıtlanmamış kök hücre, PRP gibi uygulamalarda şifa arıyor.
Hastaların yüzde 10’u doktora gidiyor
İstanbul Tıp Fakültesi Androloji Bilim Dalı Başkanı, Türk Androloji ve Türk Üroloji Derneği Onursal Başkanı, Avrupa Üroloji Derneği Androloji Yönetim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Ateş Kadıoğlu’yla hem erkeklerin hayatını kâbusa çeviren sertleşme sorununu konuştuk hem de tedavilerini.
Kadıoğlu sertleşme sorunu yaşayanların sadece 500-600 bininin hekime gittiğini söylüyor. Geride kalan yaklaşık 5 milyon 500 bin kişi, ‘kaderine’ razı yaşıyor: “Hastalar, belli bir yaştan sonra sertleşme sorunu yaşamasını doğal buluyor, ‘Doktoru bu konuda rahatsız etmeyeyim, çözümü yok’ diye düşünüyor. Etkili ilaçlardan sonra mesele tabu olmaktan çıksa da hala hastalar çok rahat değil.”
İlaçlar devrim yarattı
Sertleşme sorununa yönelik ilk etkili ilaç 1998’de kullanılmaya başladı. Sildenafil etken maddeli bu hap hem mavi rengi hem de adıyla (Viagra) kısa zamanda dünyanın en bilinen ilaçları arasına girdi. Hemen arkasından tadalafil (Cialis) vardenafil (Levitra) ilaçları geldi. Her üçü de ‘PDE5 inhibitörleri’ denen ilaç grubunu oluşturuyor. Peşinden muadilleri de üretildi.
Neredeyse çeyrek asırdır etkisi kanıtlanan bu ilaçlar ve daha da eski yöntemler (penis protezleri, enjeksiyonlar, vakum cihazları vs.) varken neden tıp dışı yöntem arayışları sürüyor?
Kadıoğlu’na göre, ilaçların bazı hastalarda beklenmedik etkiler yapması, tedaviyi bıraktıracak yan etkilerin ortaya çıkması veya yöntemlerin hastalar tarafından maliyetli bulunması (SGK karşılamıyor) gibi nedenlerden dolayı alternatif yöntemler gündeme geliyor. Bir diğer sebep bitkisel ürünlere ve takviyelere duyulan ilgi ve güven.
‘Doğal diye satılan, kimyasal yüklü olabiliyor’
Hem dünyada hem de Türkiye’de başta bitkisel tedavilere (fitoterapi) olmak üzere, tamamlayıcı tıp uygulamalarına ilgi büyük.
Pek çok insan, bilimsel kanıtları bulunmasa da bunları ‘güvenle’ kullanıyor. ‘Doğal, zararı yok, denesem ne kaybederim’ diye düşünüyor. Kadıoğlu, “İlaç tedavisi verdiğim hasta, ‘Keçi boynuzu da yiyebilir miyim’ diye soruyor” diyor.
Ancak bitkisel olduğu öne sürülerek satılan ve çok kolay ulaşılabilen pek çok ürün ‘tehlikeli’ sonuçlara yol açabilir. ‘Bitkisel, doğal’ dense de bu bir kandırmaca. İçlerinde sertleşme sorunu ilaçlarında kullanılan etken maddeler var. Kadıoğlu, “Doğal iddiasıyla satılan ürünlere yapılan analizlerde yüksek doz ilaç saptanıyor. Biz ilaçları reçete ederken hastaların başka hastalıklarına, kullandıkları ilaçlara da mutlaka bakıyoruz. Çünkü sertleşme sorununda kullandığımız ilaçlar, başka ilaçlarla etkileşime geçebilir. Çok dikkatli olmak gerekir” diyor.
‘Afrodizyaklar ve performans arttırıcılar sık kullanılıyor’
Avrupa’da insanların yaklaşık beşte biri düzenli olarak tamamlayıcı tıp tedavi yöntemlerinden faydalanıyor. Fitoterapiyle (bitkisel tedaviler) ilgili endüstrinin 2023’de 111 milyar dolarlık bir hacme ulaşacağı tahmin ediliyor. Dünya Sağlık Örgütü’nün raporlarına göre, bitkisel ilaçlar dünya ilaç pazarının yüzde 20’sini oluşturuyor. Avustralya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da yaşayanların yaklaşık yarısının tamamlayıcı tedavi yöntemlerinden birini, en sık da bitkisel ilaçları kullandığı biliniyor.
Kadıoğlu, dünya genelinde özellikle afrodizyak ve cinsel performansı artırıcı bitkisel ilaçlara ve takviyelere ilginin yüksek olduğunu söylüyor: “Literatürde sertleşme sorunu tedavisinde kullanılan; ginseng, ginkgo biloba, tribulus terrestris, epimedium yaprak ekstresi, lepidium meyenii vb. gibi birçok fitoterapi ajanı tanımlı. Ancak bilimsel kriterlere göre, etkileriyle ilgili kanıt değerleri düşük. Tamamlayıcı tıp uygulamalarının iyi dizayn edilmiş çalışmalarda yüksek başarısı ortaya konmamışsa, benim hastaya vermem söz konusu olmaz.”
Kadıoğlu, piyasadaki sertleşme sorununu tedavi ettiği öne sürülen bitki ve takviyeleri teker teker şöyle değerlendirdi:
‘Ginkgo bilobanın etkisi gösteren kanıt bulunmuyor’
Dünya üzerindeki en eski bitkilerden ve ana etki mekanizması damar gevşemesi olarak gösterildi. Ayrıca antioksidan etkileri de mevcut. Yurt dışında özellikle kognitif bozukluk tedavilerinde en fazla kullanılan fitoterapi ajanlarından biri. Alzheimer, demans, kronik vasküler yetmezlikle ilişkili hastalıklarda sıklıkla tercih ediliyor. Fakat 28 çalışmadan oluşan bir meta-analizde, sağlıklı bireylerde gingo biloba kullanımın kognitif fonksiyonlar üzerinde etkisinin olmadığı gösterildi.
Bazı hayvan çalışmaları küçük damarlarda dolaşımı kolaylaştırarak cinsel fonksiyonlarda iyileşme sağladığı, penisin sertleşmesi mekanizması üzerinde etkili olabileceğini söylüyor. Ginkgonun özellikle antidepresan kullanımına bağlı gelişen sertleşme sorununda kullanılmasıyla ilgili birçok çalışma bulunuyor. Fakat tıbbi araştırma sonuçlarını özetleyen ve yorumlayan sistematik derlemeler ve meta-analizlerden oluşan veri tabanı Cochrane’e göre kanıta dayalı zeminde bu hastalarda kullanımıyla ilgili plaseboyla (boş ilaç) arasından anlamlı bir fark bulunmuyor.
‘Ginseng (panax) etkisi abartılıyor’
Ginseng, panax cinsi bitkilerden elde edilen bir ekstre. Panax bitkileri, coğrafi konumlarına göre halk dilinde adlandırılıyor. Asya ginsengi (panax ginseng) ve Amerikan ginsengi (panax quinquefolium), üzerinde en çok çalışılan iki ginseng varyantı. Ginseng’deki temel aktif bileşenler ginsenosidler. 20’nin üzerinde farklı ginsenosid tanımlandı. Ginseng yaygın olarak cinsel işlev bozukluklarının tedavisinde kullanılıyor. Yapılan invitro (laboratuvar koşullarındaki canlı ortam) çalışmalarda ginsenosidlerin NO sentazı (sertleşmede etkili olan bir enzim) harekete geçirdiği ve damar cidarında NO üretimini artırdığı gösterilmiş. Ginsengin etkinliğinin değerlendirildiği yedi randomize plasebo kontrollü çalışmadan oluşan bir meta-analizde, kullanan grubun plaseboya göre istatistiksel olarak anlamlı bir düzelme sağladığı görüldü. Ancak alt grup analizinde ise sadece psikojenik sertleşme sorunu olan hastalarda plaseboya göre anlamlı üstünlük sağladığı gösterildi.
2018 yılında yayınlanan üç randomize kontrollü çalışmayı kapsayan bir meta-analizdeyse ginsengin sertleşme sorunu tedavisinde plaseboya göre anlamlı üstün olduğu gösterildi. Ginsengin organik kaynaklı sertleşme sorunu tedavisindeki etkinliği literatürde sık işlenen bir konu. Kanıta dayalı tıp açısından bakıldığında, 2022’de yayınlanan bir Cochrane sistematik derlemesinde ginsengin plaseboya kıyasla, sertleşme sorunu veya cinsel ilişkiden memnuniyet üzerinde yalnızca önemsiz etkileri olabileceğini ortaya koydu.
‘Demir dikeni/çoban çöktürenin etkisi hem var hem yok’
Daha çok ‘demir dikeni‘ ya da ‘çoban çökerten’ olarak bilinen tribulus terrestis Türkiye, Çin, Japonya, Kore, Kuzey Avrupa ve Afrika’da yaygın bulunuyor. Tribulus terrestris cinsel istek ve ereksiyon kalitesini artırma amaçlı kullanılıyor. Etki mekanizması net olarak bilinmiyor ama bazı hayvan deneylerinde testosteron seviyesini artırarak sertleşmeyi artırdığı gösterildi. Ayrıca antioksidan etkileri nedeniyle tarihsel süreçte erkek infertilitesinde (kısırlık) de kullanılmış. 2019’da yayınlanan ve toplam yedi çalışmanın dahil edildiği sistematik derlemede sebebi gösterilemeyen erkek infertilitesi tedavisinde kullanılan tribulus terrestrisle sperm sayı, hareketlilik ve morfolojide anlamlı düzelme sağladığı gösterildi. Ancak 100 hastayla yapılan ve çok iyi dizayn edilmiş ve bilimsel değeri yüksek bir başka çalışmada, sertleşmeyle ilgili fonksiyonlar ve kandaki testosteron düzeyi üzerinde iyileştirici bir etkisi tespit edilemedi. Bir başka yine iyi dizayn edilmiş ve bilimsel değeri yüksek çalışmada ise bu kez, sertleşme fonksiyonları üzerinde plasebo grubuna göre olumlu etkilerinin olduğu bildirildi.
‘Azgın teke otu’yla ilgili literatür zayıf
Epimedyum özütü, epimedium grandiflorum (azgın teke otu) bitkisinden elde ediliyor. Yapraklarını yiyen keçiler üzerindeki afrodizyak etkilerinden dolayı ‘azgın teke otu’ adı verilmiş. Epimedyumun içinde en fazla bulunan ve ereksiyona en fazla katkı sağlayan flavonoid.
Penise kan akışını sağlayan mekanizma üzerinde etkili olduğu düşünülüyor. Diyabetik fareler üzerinde yapılan bir hayvan çalışmasında penisteki kan akışını koruduğu ve ereksiyon fonksiyonlarında anlamlı düzelme sağladığı gösterildi. Epimediumun klinik kullanımıyla ilgili literatürde yeterli çalışma bulunmadığından sertleşme sorunu tedavisinde etkinliği net değil. Kanıta dayalı tıp açısından etkinliğinin net anlaşılabilmesi için daha fazla sayıda çalışmaya ihtiyaç var.
L-arginine sertleşme ilaçlarıyla birlikte ‘belki’ etkili
L-arginin bir amino asit ve penisin sertleşmesinde önemli rol oynayan NO’nun öncüsü. NO sentaz (enzim) tarafından NO’ya dönüştürülüyor ve düz kas gevşemesinde rol oynuyor. Hayvan modellerinde L-argininle beslenen farelerin penil kan akımlarında artış olduğu ve sertleşme fonksiyonlarının pozitif yönde etkilendiği gösterildi.
Sertleşme sorunu yaşayan 50 erkekle yapılan plasebo kontrollü randomize bir çalışmada, plasebo grubuna göre erektil fonksiyonlarda anlamlı düzelme tespit edildi. Başka bir randomize kontrollü çalışmadaysa L-arginin alan grupta, almayan gruba kıyasla Uluslararası Erektil Fonksiyon İndeksi’nde anlamlı düzelme görüldü. 2021’deki bir çalışmada günlük ağızdan L-arginin alımının, yalnızca PDE5 inhibitörleriyle kombinasyon halinde cinsel fonksiyonları iyileştirdiği ortaya kondu. Kısacası, klinik etkinlik ve yan etkilerin daha iyi anlaşılabilmesi adına daha fazla çalışmaya ihtiyaç var.
‘Çinkonun araştırılmaya ihtiyacı var’
Çinko takviyesinin sertleşme sorununun iyileştirilmesi üzerine etkisini değerlendiren birkaç çalışma var. Bunlara göre çinko eksikliğiyle, testosteron düşüklüğü ve sperm azlığı arasında ilişki var. Gıdasıyla yeterli çinko alan erkeklerin, fazladan çinko takviyesiyle testosteron seviyeleri ya da cinsel fonksiyonlarının arttığını ortaya koyan net bir veri yok. Yapılan hayvan çalışmalarına göre, çinko (doza bağlı) sıçanlarda cinsel isteği artırabilse de sertleşme sorunu tedavisindeki etkileri henüz net değil.
‘Maca (Lepidium Meyenii) etki mekanizması net değil’
Lepidium meyenii bitkisinden elde edilen macanın, sertleşme sorunu tedavisindeki etki mekanizması net değil. İçindeki fitostenol, polifenol, fitosterol, fitoöstrojen, yağ asitleriyle etkilerini gösterdikleri düşünülüyor. Yapılan çalışmalarda çelişkili sonuçlar bildirildi. Eldeki verilere göre, sertleşme sorununa etkisi sınırlı ve daha geniş çalışmalara ihtiyacı var.