PROF. DR. NİLÜFER YILDIRIM
@profdrniluferyildirim
sadedusun
Canlılığın en önemli iki belirtisi, beyin fonksiyonları ve metabolizma. Bu iki fonksiyonun gelişmesi ve ilerlemesinde başroldeki tiroid bezi, biz daha anne karnındayken hormon üretimine başlıyor. İyot, tiroid hormonunun temel bileşenlerinden biri ama vücudun kendi kendine üretemediği bir mikro element. Bazı besin kaynaklarında doğal olarak bulunsa da dünya nüfusunun yüzde 30’u iyot eksikliği bölgesinde yaşıyor, yüzde 70’inden fazlası ise az ya da çok iyot eksikliğinden etkileniyor.
İyota neden ihtiyacımız var?
Öncelikle tiroid bezinde hormon üretiminin en önemli basamağı iyotlanma. Diyetle alınan iyotun yüzde 75-80’i tiroid bezinde konsantre edilir, kullanılır ve sonra -büyük bir kısmı- iyot havuzuna katılarak idrarla atılır. Tiroid hormon eksikliği yaşamla bağdaşmaz; kalp, böbrek ve kasların işlevi bozulur, gelişmekte olan beyin geri dönüşümsüz hasarlanır.
Tiroid bezinde sentezlenerek dolaşıma geçen hormonlar, iyot içeriğine göre adlandırılıyor (T4 dört iyotlu, T3 üç iyotlu). İyotun hücre içine alınmasını sağlayan Na-I simporter reseptörü, tiroid dışında pek çok dokuda bulunuyor. Bunların başında tükürük bezleri, mide, plasenta, meme ve yumurtalıklar geliyor. Farklı dokularda farklı biyosentez basamaklarında görevleri olduğunu bilsek de iyotun diğer dokulardaki önemi halen tam olarak anlaşılabilmiş değil.
Ne kadar iyot almalıyız?
Bu konuda maalesef pek çok spekülasyon var. Farklı coğrafya ve diyet kültürü, iyot havuzu kapasitesini ve dolayısıyla metabolizmasını etkiliyor. Özellikle yüksek doz iyotlu diyet kültürüyle metabolizması uyarlanmış Uzakdoğu popülasyonu, bizim için hiç uygun bir örnek değil. Sosyal medyadan ve hatta bazen tıp camiasından da deneysel yüksek doz tavsiyeleri geldiğini endişeyle takip ediyorum. Net ve güvenilir bilgi için kanıta dayalı bilimsel verilerden şaşmamak gerek.
Uluslararası ve ulusal endokrin dernekleri (ATA, TEMD) ve Dünya Sağlık Örgütü’nün ortak görüşüne göre RDA (önerilen iyot alımı) yetişkinde günde 150 mcg, gebe ve emzirenlerde günde 220-290 mcg. Pek çok bilimsel araştırmanın sonucuna göre tolere edilebilen üst limit ise günde 1100 mcg.
İyot eksikliğinde nasıl sorunlar oluşuyor?
İyot eksikliği başta tiroid fonksiyon bozukluğu (hipotiroidi) olmak üzere, metabolizma ve üreme sağlığının bozulmasında ve hatta kanser gelişiminde önemli bir risk faktörü.
Tiroid hormon yetersizliği, tiroid bezinin fazla uyarılmasına ve büyümesine (guatr) neden oluyor. Memenin iyi huylu fibrokistik hastalığında da iyot eksikliğinin önemini biliyoruz.
Metabolizmada hem direk iyotun hem de tiroid hormonlarının kilit rolü var. İyot eksikliğinde kabızlık, kilo artışı, yorgunluk, terleyememe gibi yavaşlamış metabolizma belirtileri görmemiz şaşırtıcı değil.
Eksikliği çocuklarda beyin gelişimini etkiliyor
Gebelikte ve çocukluk çağında ise yeri doldurulamaz, çünkü gelişmekte olan beyin fonksiyonları tiroid sağlığıyla direkt ilişkili.
Araştırmalarda yaşam şartları benzer aynı yaş grubu çocuklardan iyot eksikliği bölgesinde yaşayanlarda IQ’da 10-15 puan düşüklüğü saptanmış.
Yetişkinlerde santral sinir sistemi daha az etkilense de iyot eksikliği bölgelerinde apati ve iş verim düşüklüğüne daha sık rastlanıyor.
Diyetle alınan iyot neden azalır?
Dünyadaki iyotun çok büyük bir kısmı okyanuslarda. Bu nedenle deniz suyuna maruz kalanlarda, yosun ve balıktan zengin beslenen toplumlarda iyot eksikliği gözlenmiyor.
Karasal iklimde en önemli iyot kaynağı ise buharlaşan okyanus suyuyla beslenen toprak. Ancak toprağın iyot içeriği, yoğun tarım, böcek öldürücüler, alkali gübrelerle yıllar içinde belirgin olarak azaldı.
İşte bu nedenle iyot eksikliği pek çok ülke gibi Türkiye’de de bir halk sağlığı sorunu. WHO verilerine göre dünya nüfusunun yüzde 30’u iyot eksikliği bölgesinde yaşıyor ve yüzde 70’inden fazlası az ya da çok iyot eksikliğinden etkileniyor.
Bu konuda nasıl önlemler alınabilir, iyotlu tuz tüketmek yeterli mi?
İyot eksikliği açısından endemik olarak belirlenen tüm bölgelerde ‘İyot Yetersizliği Hastalıklarının Önlenmesi ve Tuzun İyotlanması Programı’ önerilmiş. Bu program Türkiye’de de neredeyse 30 yıldır uygulanıyor.
Ancak iyot eksikliği sorunu tamamen ortadan kalktı diyemeyiz. Çünkü iyotlama için tuz iyi bir kaynak olsa da tuz içindeki iyot, ısı ve nemle bir miktar buharlaşıyor.
Dahası programın başarısını düşüren daha önemli nedenler var maalesef. Öncelikle hipertansiyon tedavisi ve sağlıklı beslenme önerileriyle tuz tüketiminin azalması, iyot alımını da kısıtlıyor. Ayrıca daha organik olduğu düşünülen, iyot takviyesi yapılmamış kaya tuzu gibi ürünlerin kullanımı da yaygın.
Hem bu kadar önemli hem de bu kadar yaygın olan iyot eksikliği nasıl oluyor da gözden kaçıyor?
İlk sebep kendine özgü belirtilerin olmayışı; birçok kronik hastalıkta karşılaştığımız metabolik belirtiler (yorgunluk, baş ağrısı, kilo alma, kabızlık, ödem vb.) diğer hastalıklarla karışabiliyor.
İkinci neden ise rutin kan tahlilleri veya görüntülemelerle saptanamıyor olması.
İyot eksikliği tanısında ne yapılmalı?
Diyetle alınan iyotun büyük kısmı vücut iyot havuzuna katılıp yüzde 90’ı idrarla atıldığı için tanıda en etkili yöntem idrarda iyot düzeyinin ölçülmesi. Ancak bunun için öncelikle hastadaki bulguların detaylı incelenmesi ve klinik olarak iyot eksikliğinin ayırıcı tanıda değerlendirilmesi gerekiyor. İyot miktarını belirlemek için altın standart yöntem, 24 saat boyunca idrar toplamak ve içindeki iyotu ölçmek.
Son yıllarda daha konforlu ve kısa sürede sonuç veren etkili yöntemler de geliştirildi. Bunlardan en sık kullanılanı, anlık idrarda iyot/kreatinin oranı.
İyot eksikliği olan hasta ne yapmalı?
Öncelikle ve en önemlisi kendi başına iyot takviyesi kullanmamalı!
Konusunda deneyimli bir hekim tarafından tiroid fonksiyonları başta olmak üzere metabolik bir tarama yapılmalı. Çünkü tiroid hormonlarının yeterli ve etkili olmasını sağlayan pek çok faktörün iyot verildiğinde hazır olması gerekiyor. Bunların başında stres hormonları, glutatyon, selenyum, çinko ve çeşitli vitaminler var.
Tiroid bezinin toksinlere duyarlılığını da unutmamak gerek. Vücutta toksin dedektörü olarak görev yapan tiroid bezi, özellikle ağır metallerden çok etkileniyor. Çevresel toksinler azalmazsa ve tiroid bezi iyota hazırlanmazsa, başarısızlık kaçınılmaz.
Her şey yolunda gidip tedaviye başlanınca -genellikle birkaç haftada- klinik düzelme gözleniyor. Böylece hem tanı hem de tedavi doğrulanmış oluyor.
İyot takviyelerinin dozu nasıl belirleniyor?
İyot ihtiyacı kişiden kişiye, hatta aynı kişide zamanla bile değişebiliyor. Sosyal hayat, gebelik durumu, stres, inflamasyon, sigara içiciliği, mevsimsel faktörler, barsak hastalıkları, diğer mikroelementlerin eksikliği (selenyum, çinko, demir) ve vitaminler (A, B, ve D vitaminleri) gibi pek çok faktör iyot ihtiyacını ve emilimini etkiliyor. Vücudun iyoda hazırlanması için tüm bu durumların değerlendirilmesi ve eksiklerin tamamlanması gerekir.
Çok güçlü metabolik etkileri olan iyotun eksikliği kadar fazlalığı da ciddi sorunlara yol açabilir. Bazı tiroid hastalıklarında (zehirli guatr, Hashimoto Tiroiditi veya sıcak tiroid nodül gibi) iyot kullanımı zararlı. Yine bazı durumlarda dozunun azaltılması gerekir. Bu nedenle iyotlu katkı ürünlerini kontrolsüzce kullanmanın tehlikeli olabileceğini hatırlatmak isterim, mutlaka doktor kontrolünde iyot hazırlığı yapıldıktan sonra dengeli ve ölçülü olarak kullanılmalı.
Nükleer kazalarda neden iyot takviyeleri kullanılıyor?
Nükleer santrallerde bulunan radyoaktif maddelerden biri de radyoaktif iyot (I-131). Herhangi bir kaza durumunda etrafa yayılan bu gazı solumak veya kontamine olmuş yiyecekleri tüketmek, tiroid bezinin fonksiyonlarını belirgin olarak bozar ve hatta kansere neden olabilir. Bu nedenle 1984’teki Çernobil faciası gibi riskli durumlarda devlet tarafından günlük dozun yüzlerce katı yüksek doz iyot takviyesi verilebilir. Böylece tiroid bezi bloke edilerek, radyoaktif I-131 alması engellenir. Bu uygulama çok gerekli durumlarda ve Sağlık Bakanlığı denetiminde yapılmalı.
