Dr. FEYZA BAYRAKTAR
@FeyzaBayraktar_
info@feyzabayraktar.com
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) son yıllarda sık sık gündeme gelen nörolojik tabanlı, gelişimsel ve psikolojik bir problem olarak özetlenebilir. Yalnız, her ne kadar son yıllarda adından sıklıkla söz edilse de DEHB hakkındaki farkındalık hala düşük. DEHB, konunun uzmanı olmayan kişiler yüzünden ya aşırı teşhise ya da yanlış teşhise maruz kalabiliyor. Yani gereğinden fazla DEHB teşhisi konulabildiği gibi, gerçekten DEHB tanısı konulması gereken yerde -ne yazık ki- gözden kaçabiliyor.
Daha çok çocuklarda görüldüğü düşünülse de yetişkinlerde de görülür DEHB. Sonuçta, doğuştan gelen bir problem olduğu için çocuklukta doğru tanı ve destek almamış kişiler, DEHB belirtileriyle hayatına devam eder. Hatta kişi DEHB kaynaklı yaşadığı bazı problemlerin kişilik özelliği olduğunu sanır. Başladığı hemen her hobiyi yarıda bıraktığı için kendisine ‘maymun iştahlı’, çalışmayı ertelediği için ‘tembel’, okuduğu ya da dinlediği bazı şeylere odaklanmakta zorlandığı için ‘aptal’, organize olmakta güçlük çektiği için de ‘dağınık’ ya da ‘sorumsuz‘ etiketi yapıştırabilir.
Oysa, kendisi farkında olmasa bile kişinin hayatını zorlaştıran ve bu zorluklardan dolayı kendine güvenini sarsan, DEHB belirtileri olabilir. Hayatını zorlaştıran bu belirtiler başka psikolojik problemlerden de kaynaklanıyor olabilir. Ya da DEHB’ye eşlik eden başka psikolojik problemlerin varlığı, belirtilerin şiddetini artırıp kişinin hayatını daha da zorlaştırıyor olabilir. Dolayısıyla, bu konuda uzman bir ruh sağlığı uzmanı görmeden doğru tanı ve tedavi alma olasılığı oldukça düşüktür.
Hareketli olan her insanda DEHB yoktur
DEHB yanlış anlaşıldığı ve belirtileri diğer psikolojik problemlerin belirtileriyle karıştırıldığı için sık sık yersiz kullanıldığı gibi doğru tanı konulması da gecikebilir. Yani hareketli olan, yerinde duramayan her insana dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı koymak doğru olmaz. Ayrıca, DEHB olan insanların bazılarında dikkat eksikliği belirtisi, bazılarında ise hiperaktivite belirtisi daha baskın olabilir. Bazı insanlarda ise sadece dikkat eksikliği kısmı görülür.
DEHB belirtileri kişi yaş aldıkça farklı şekillerde evrilip başka psikolojik problemlerin belirtilerinin gölgesinde kalabilir. Erken tanı konulmayıp destek alınmadığında ise zamanla dürtüsel tutum ve davranışlar, huzursuzluk, bağımlılıklar, yeme bozuklukları, duygu dalgalanmaları gibi birçok diğer psikolojik problem belirgin şekilde ortaya çıkabilir.
Ayrıca, DEHB belirtileri kaygı bozuklukları ve duygu durum bozuklukları belirtileriyle karıştırılabilir. Hemen hiçbir psikolojik problem tek başına görülmediği gibi dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna da diğer birçok psikolojik problem eşlik edebilir. Bunlardan bazıları depresyon, kaygı bozuklukları, yeme bozuklukları ve öz güven problemleridir. Özetle, doğru tanı almak uzmanlık gerektirir.
DEHB’nin belirtileri
DEHB olan bir birey okul veya iş hayatında başarılı olabilir. Özellikle de obsesif özellikleri olan mükemmeliyetçi kişiler verilen görevleri en iyi şekilde yerine getirdikleri için onlarda fark edilmesi zordur. Dikkat eksikliği denilince akla hiçbir şeye dikkatini veremeyen, çalışmakta zorlanan bir insan imajı gelebilir. Yalnız, sanıldığının aksine DEHB’li bir kişi ilgisini çeken bir konuda saatlerce aralıksız çalışabilir (Hatta bu nefes almadan çalışma hali onu tükenmişliğe bile sürükleyebilir).
Dolayısıyla, bazı konularda iyi performans sergilerken, ilgi duymadığı konular üzerinde çalışmayı sürekli erteler ve bu yüzden istediği başarıyı elde edemeyebilir. Planlama, organize olma ve zaman yönetimi konusunda zorluklar yaşadığı için genellikle son dakikacıdır. Önemli tarihleri unutabilir ve önemli evrakları kaybedebilir. Yaşadığı veya çalıştığı ortam da zihninin içi gibi karmaşık ve dağınık olabilir. Birisini dinlerken kolayca başka düşüncelere dalıp söylenilenleri kaçırabilir. Dinlediği herhangi bir şeyi not almaya çalışırken zihni bir düşünceden diğerine atlayabileceği için odağını kaybedip yarım yamalak notların içinde kaybolabilir.
DEHB olan birisi sohbet ederken düşünmeden konuşabilir, karşısındakinin sözünü kesebilir. Bir olayı anlatırken kelimeleri anlatması, sık sık ellerini ve mimiklerini kullanması, bir konuyu anlatmaya başlayıp sonunu getirmeden başka konulara geçmesi de dinleyiciler için zorlayıcı olabilir. Sonrasında da söyledikleri anlaşılmadığı için sinirlenebilir. Sabırsız olduğu için bir yerde sıra beklerken veya trafik sıkıştığında kolayca öfkelenebilir. Duygularını yönetmekte güçlük çeker. Dolayısıyla, gergin ve kavgacı olabilir. Sakarlık da DEHB olan insanlarda sıklıkla görülür.
DEHB’nin sebepleri
DEHB’in sebepleri hala tam bilinmemekle birlikte araştırmalar genetik etkenlerin büyük rol oynadığını söylüyor. DEHB doğuştan gelen bir problem. Dolayısıyla, temel sebebi için beynin diğer insanlardan daha farklı çalışması denilebilir.
DEHB belirtileri herkeste farklı seyredebilir. Bazı insanlarda işlevselliği bozup hayat kalitesini düşürürken, bazı insanlarda günlük hayatta ara ara zorlayıcı olabilir. İnsanın okul hayatında, iş hayatında, sosyal ve romantik ilişkilerinde tutarlılık göstermekte zorlanması, stresi yönetmekte güçlük çekmesi, unutkan ve dağınık olması, başladığı işleri yarıda bırakması ya da odağını sadece bir şeye verip tükenene kadar onunla meşgul olurken yapması gereken diğer birçok şeyi ihmal etmesi her halükârda kolay değil. Bu sebeple de DEHB teşhisi ne kadar erken konulur ve destek alınırsa olumsuz etkileri de o kadar rahat yönetilebilir. Bilgisayar ve telefon kullanımının DEHB belirtilerini daha da şiddetlendirdiğine dair bilimsel veriler olduğu göz önüne alınırsa özellikle günümüzde erken tanı daha da önem taşıyor.
Yalnız unutmayalım ki zaman zaman hepimiz bir şeylere odaklanmakta zorlanırız. Gerginlik, yorgunluk, kaygı, depresyon ve tabii etrafta birçok uyaranın olması odaklanmayı daha güç hale getirir. Yani bir şeye odaklanamamak dikkat eksikliği olduğu anlamına gelmez. Daha önce de söz ettiğim gibi belirtileri diğer birçok psikolojik problemin belirtisiyle benzeştiği ve diğer psikolojik problemlerle de birlikte seyrettiği için gözden kaçabilir. Ayrıca, belirtileri zaman zaman artabilir, azalabilir ya da değişkenlik gösterebilir.
DEHB olan ünlüler
Bilimsel araştırmalar tüm zorlayıcı belirtilerine rağmen DEHB olan insanların genellikle enerjik, yaratıcı, cesur ve dayanıklı olduğunu söylüyor. Özellikle tek bir konuya odaklanabilme becerileri, onların odaklandıkları alanda başarılı olmasına yardımcı olabiliyor.
DEHB‘i olan ünlüler arasında Leonarda da Vinci, Albert Einstein, Thomas Edison, A.Graham Bell, Mozart, Walt Disney, G. Bernard Shaw, Agatha Christie, John Lennon, Michael Jordan olduğu söyleniyor. Ayrıca, DEHB yüzünden akademik hayatında başarısız olup tüm enerjisini ve odağını yüzmeye veren Michael Phelps de 23 olimpiyat madalyası kazanmıştır.
Bu insanlar DEHB’in belirtilerini kariyerlerinde işlevsel hale dönüştürmüş olsalar bile DEHB yüzünden günlük hayatlarında birçok şeyde zorlanmış oldukları gerçeğini gözden kaçırmamalıyız. Ayrıca, DEHB’ i olan her insanın da aynı olmadığını unutmayalım. Yani DEHB olan her insan adını tarihe yazdıran bir bilim insanı, müzisyen, yazar ya da sporcu olur diye bir genelleme yapamayız.
Her insan akademik olarak başarılı olmak zorunda değil. Her insanın farklı becerileri var. DEHB’i olan bireyler için de aynı şey geçerli. Önemli olan bu becerilerin farkına varıp doğru yere yönlendirmek ve DEHB’in zorlayıcı etkilerini destekle gidermek.
Eğer çocuğunuzda ya da kendinizde dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olduğundan şüphe ediyorsanız mutlaka bir ruh sağlığı uzmanına başvurun. Psikolojik destek ve -eğer psikiyatri uzmanı uygun görürse- ilaç desteği işlevselliğinizi arttırma konusunda yardımcı olacaktır.