DR. ZEYNEP SENA AĞIM
DR. VELİ VURAL USLU
Kendini bilim insanı ya da doktor olarak lanse eden popülist şarlatanların insan sağlığıyla oynayan demeçlerinin aksine, Covid-19 gripten çok daha hızlı yayılıyor. İlacı ve aşısı olan grip, ABD’de geçen sene 52 haftada 34 bin can alırken, Covid-19 ise son bir haftada sadece ABD’de 12 bin kişinin ölümüne neden oldu ve bu sayı tüm önlemlere rağmen her hafta daha da artmakta. Herkesin eli yüreğinde beklediği güzel haber ise virüsün ölümcül etkilerini azaltacak ve hastanelerin işini kolaylaştıracak bir ilaç ya da aşı bulunması. Bu hafta sizlere bu amaçla akıl almaz bir hızda devam eden bilimsel çalışmaları özetlemeye çalışacağız.
Covid-19 hastalığına neden olan corona virüsünün yani SARS-CoV-2 virüsünün bulaştığı insan sayısı dünya genelinde iki milyona yaklaştı ve 110 binden fazla insan hayatını bu nedenle kaybetti.
İnsanlık olarak SARS-CoV-2 ile çok yönlü bir mücadele içindeyiz. Şu anda içinde bulunduğumuz ilk kriz anını atlatmak konusunda etkinliğini Çin, Güney Kore ve Singapur’da gördüğümüz iki yöntem var: İnsanlardan uzak durmak ve yüksek sayıda güvenilir corona virüsü testleri yapmak.
Virüslerle başa çıkmanın en doğrudan yollarından biri, hastaya virüsün hücrelere bağlanmasını engelleyen antikorlar vermektir. Bu antikorlar Covid-19 geçirip iyileşmiş insanların kanlarında bulunduğu için, oldukça zorlu ve riskli bir prosedür olan ‘kan plazması nakli’yle corona virüsünden etkilenen hastaları iyileştirmek mümkün gibi görünüyor. Ama bu metodun Covid-19’da kullanıldığı çalışmalar beş kişi üzerinde yapılan bir deneyle sınırlı olduğu için, her ne kadar Sağlık Bakanlığı’ndan onaylı da olsa bu metodu aceleyle direkt insanlara uygulamadan önce standart protokolün yerleştirilip güvenlik testlerinin uygulanması gibi şartların sağlanması şart. Ayrıca, bu metodun üretim etkinliği düşük olduğu için sıradan fabrikasyon bir ilaç gibi üretip hastalara vermek çok da mümkün değil. Bu nedenle hastaneler, ‘corona’dan iyileşen insanlardan örnekler toplayıp bunlar üzerinde araştırma yapılabilmesi için çağrılarda bulunuyor. Eğer bu antikor bulunabilirse monoklonal antikor üretimi sayesinde, Ebola virüsü salgınında olduğu gibi bir çözüm olarak kullanılabilir.
Antikorların yanında, sıkça okuduğumuz gelişmelerin başında kimyasal ilaç üretimi geliyor. Öncelikle şunu hatırlamamız gerekir: Yepyeni bir kimyasal bulup onu test edip neticesinde piyasaya sürmek oldukça zor ve zaman alan bir süreç. İşte bu yüzden bilim insanları, hali hazırda ellerinde bulunan, insanlar üzerinde güvenliliği kanıtlanmış, farklı hastalıklar için kullanılan ilaçları dünyanın çeşitli yerindeki hastanelerde ve laboratuvarlarda Covid-19 için deniyor. Gelin sayısı şimdiden 12’ye ulaşan bu ilaçların bir kısmına göz atalım.
Birinci grup: Bu isimleri sıkça duyuyoruz
Birinci grup ilaçlar virüsün hücrenin içine girmesini engelleyen kimyasallar. Antikorların görevine benzer bir şekilde virüsün hücre içine girmesini kısmen engelleyen ‘camostat mesylate’ adlı kimyasal, eski corona virüsü enfeksiyonlarına karşı etkili olmuştu. SARS-CoV-2 için ne kadar etkili henüz bilmiyoruz.
Bu kategorideki diğer bir ilaç grubu ise ‘klorokin’ler. Romatizma ve sıtma tedavisinde kullanılan oldukça ucuz bir ilaç olan ‘klorokin‘ ve onun biraz daha etkili modeli ‘hidroksiklorokin‘ umut verici ilaçlar olarak listeye girdi. Laboratuvarda hücre kültürü ortamında SARS-CoV-2’nin hücrelere girişini etkili bir şekilde engellediği görülmesine rağmen klinik deneylerde Covid-19 hastalarında mucize bir etki gözlemlenmiş değil.
Üç bilgi kirliliği
Sosyal medyada bu isimleri sıkça duymamızın sebebini ise gene su üç bilgi kirliliğine bağlayabiliriz: İlacın etkili olduğunu söyleyen ama sonuçları kimselerle paylaşmayan Çinli bir araştırma grubu; 20 Mart’ta ‘azithromycin’ ile ‘hidroksiklorokin’in beraber etkili olduğunu çok kötü dizayn edilmiş bir deneyle rapor eden Fransız bir araştırma grubu; son olarak da bu ilacın bir harika olduğunu iddia eden, çok da güvenilir bir kaynak olmayan ABD Başkanı Donald Trump’ın açıklamaları. Diğer yandan Almanya’da Giessen Üniversitesi’nde akciğer enfeksiyonları profesörü olan Susanne Herold’ın, klorokinlerin eski birer ilaç olduğunu ve insanlarda hiçbir virüste işe yaramadığını belirttiğini eklemekte fayda var. Biliminsanları, klorokinlerin Covid-19 üzerindeki etkisini kesinliğe kavuşturabilmek için, şu anda bağımsız 25 araştırma grubu büyük katılımlı deneyler başlattı.
İkinci grup: Tek başına etkili değil
İkinci grup ise virüs proteinlerinin işlevsel olarak kesilmesini engelleyip virüsün çoğalmasını durduran oldukça ucuz ‘lopinavir’ ve ‘ritonavir’ adlı ilaçları içeriyor. HIV gibi bir virüste işe yaramasına rağmen maalesef Çin’de az sayıda -199 hasta- üzerinde yapılan denemelerin sonucu, bu ilacın corona virüsüne karşı tek başına etkili olmadığını gösteriyor.
Üçüncü grup: Remdesivir için çalışmalar hızlandı
Üçüncü grup kimyasallar, virüsün hücre içinde kendini çoğaltmasını engelleyen, Amerika bazlı Gilead Sciences firmasının ürettiği ‘Remdesivir’ benzeri ilaçlar. Daha önce Ebola virüse karşı etki göstermemiş, 2002’deki SARS-CoV’a ve 2012’deki MERS-CoV’a karşı laboratuvarda hücre kültüründe ve farelerde yapılan deneylerde etkili olduğuna dair ciddi veriler bulunan Remdesivir’in, SARS-CoV-2 için ne kadar etkili olduğu ise hala bir soru işareti. Teorik olarak, henüz virüsle yeni karşılaşmış insanlarda etkili olabileceği konuşulan ve oldukça pahalı olan Remdesivir için çalışmalar hızla devam etmekte.
Dördüncü grup: Etki güçlendiriyor
Dördüncü grup ise, ‘interferon-beta’ gibi, genel olarak vücudun virüse karşı tepkisini arttıran ve beraber verildiği ilaçların etkisini güçlendirici olarak kullanılan kimyasallar.
Gördüğümüz gibi Covid-19’la mücadele için muazzam bir veri akışı olmasına rağmen, parça parça yapılan araştırmalar güçlü bir etkinin varlığını göstermek için yetersiz kalıyor. Neyse ki, sonunda 23 Mart’ta Dünya Sağlık Örgütü yukarıda saydığımız ilaçları ve farklı kombinasyonlarını küresel ölçekte en az 5 bin hasta üzerinde denemeyi amaçlayan ‘SOLIDARITY’ (BİRLİK) adını verdikleri bir araştırma başlattı. Bu çalışma sayesinde yakın gelecekte çok daha net sonuçlara ulaşabileceğiz.
Aşıda üç çalışma öne çıkıyor
Kimyasal ilaçların yanında mRNA bazlı aşı teknolojisi de en umut verici gelişmeler arasında yerini alıyor. Çok yeni olan bu teknoloji için ABD’de Boston merkezli Moderna Therapeutics geliştirdiği aşıyı ilk aşama klinik deneyler (faz 1) için hazırlayarak ciddi gelişme sağladı.
Diğer bir aşı şirketi, Türk futbolseverlerin yakından tanıdığı ‘İddaa’ severlerin kuponlarını hep tek maçtan yatıran, Almanya’daki Hoffenheim futbol kulübü başkanının sahip olduğu CureVac.
Aşı çalışmalarını umut verici bir seviyeye getiren üçüncü şirket ise, İskenderun doğumlu bir dahi diyebileceğimiz Uğur Şahin’in Almanya’da kurduğu ve ABD’den Pfizer da dahil olmak üzere pek çok biomedikal şirketin desteklediği BioNTech firması.
Bu üç şirketle birlikte yine ABD’den Inovio Pharmaceuticals, Çin’den CanSino Biologicals, Shenzhen Geno-Immune Tıp Enstitüsü de ilk aşama (faz 1) deneylere başlamış durumda. En büyük sigara üreticilerinden Philipp Morris International’ın (PMI) Covid-19’un belki de toplum sağlığına tehdit konusunda sigarayı bile tahtından edeceği korkusuyla destek çıktığı Kanadalı Medicago şirketinin aşı çalışmaları da dahil olmak üzere şu anda resmi rakamlara göre 18 peptit bazlı, sekiz RNA bazlı, üç DNA bazlı 18 virüs bazlı aşı çalışması yürütülüyor.
Türkiye’de ise aralarında üniversiteden hocalarımız olan Prof. Dr. İhsan Gürsel ve Prof. Dr. Mehmet Öztürk’ün de bulunduğu büyük bir konsorsiyum, aşı çalışmalarına bizzat yenilerini eklemekte.
Hem aşılar hem de antikorlar için her ne kadar akademi ve biyoteknoloji şirketleri birbirleriyle yarışsalar da, aynı zamanda aralarında daha önce eşine rastlanmamış bir bilgi paylaşımı var. Örnek olarak, Çin’deki bir grup, SARS-CoV-2’nin DNA dizisini çözdükten sonra, sizlerin de ulaşabileceği bir internet sitesinde bunu paylaştı. ABD’de bir grup, SARS-CoV-2’nin insana bağlandığı protein yapısını detaylı bir şekilde çözerek şubat ayında Science dergisinde herkesle paylaştı. Bu DNA dizisi ve protein yapısı, hem Moderna Therapeutics, hem Uğur Şahin’in BioNTech’i, hem de CureVac için aşı geliştirme yolunu açtı. Bu şirketler de mRNA aşısı için kullandıkları stratejileri genel hatlarıyla bütün dünyayla paylaşıyor, üstüne yeni bir şeyler koymaya çalışıyor.
Trump, Alman şirketi satın alacak iddiası
16 Mart’ta Reuters’ta ve CNBC’de çıkan iddiaya göre, ABD Başkanı Trump, bir milyar doları gözden çıkararak Almanya’daki CureVac şirketinin öncelikle ABD’ye ilaç üretmesi karşılığında satın alınmasına aracılık etmeye çalışmış. Bu haber daha sonra Beyaz Saray ve CureVac tarafından yalanlansa da Die Welt gazetesi Almanya içişleri bakanı ve dışişleri bakanının bu durumdan duyduğu rahatsızlığı sayfalarına taşıdı. CureVac’in sahibi Dietmar Hopp de açık bir şekilde “Ben şirketi satmıyorum, bir ilaç bulunursa bunun herkese faydası olmasını istiyorum” diyerek bu tartışmaya son noktayı koydu. Bu küresel çaptaki bilimsel işbirliği, her şeyi Rockefeller, Gates, Rothschild’e bağlayan bilgisiz ama komplo teorisi uydurmak konusunda deneyimli bazı gazetecilerin masallarına masal, servetlerine servet katacak olsa da, bizce insanlık için ve bilim için çok güzel bir haber.
Eğer yarın bir mucize olup bir ilaç bulunsa bile bunun eczane raflarında yer alması en erken üç ay ila bir yıl arasında olacak. Bu nedenle, bu ilk Covid-19 dalgasını atlatmak için yapılması gereken evde kalmak, aramıza fiziksel mesafe koyup hijyene ve beslenmemize dikkat etmektir. Umarız insanlar çocuklarını gelecek kaygısı yaşamadan fen fakültelerine gönderir, bilime ayrılan para hiç olmadığı kadar artar da, bundan sonra mümkün olduğunca fazla hastalığa karşı tedbirimiz, hazırlığımız en üst düzeyde olur. Ama o vakte kadar #evdekaltürkiyem.
Kaynaklar:
Cohen J: Vaccine designers take first shots at COVID-19 (2020) Science
Kupferschmidt K ve Cohan J: WHO launches global megatrial of the four most promising coronavirus treatments (2020) Science
Cao B ve ark: A Trial of Lopinavir–Ritonavir in Adults Hospitalized with Severe Covid-19 (2020) New England Journal of Medicine (NEJM)
Grein J ve ark: Compassionate Use of Remdesivir for Patients with Severe Covid-19 (2020) NEJM
Service RF: Would-be coronavirus drugs are cheap to make (2020) Science
https://www.pmi.com/media-center/news/medicago-develops-a-plant-based-vaccine-for-coronavirus
Shen C ve ark: Treatment of 5 Critically Ill Patients With COVID-19 With Convalescent Plasma (2020) JAMA
http://cdc.gov/flu/about/burden/2018-2019.html
Gautret P ve ark: Hydroxychloroquine and azithromycin as a treatment of COVID-19: results of an open-label non-randomized clinical trial.(2020) Int J Antimicrob Agents
Hoffmann M ve ark: SARS-CoV-2 Cell Entry Depends on ACE2 andTMPRSS2 and Is Blocked by a Clinically ProvenProtease Inhibitor (2020) Cell
Kupferschmidt K: These drugs don’t target the coronavirus—they target us (2020) Science
Yan R ve ark: Structural basis for the recognition of SARS-CoV-2 by full-length human ACE2 (2020) Science
Wrapp D ve ark: Cryo-EM structure of the 2019-nCoV spike in the prefusion conformation (2020) Science
