*PROF. DR. NİLÜFER YILDIRIM
@profdrniluferyildirim
sadedusun
Son üç yıldır SARS Cov-2 viral pandemisinin her aşamasını yaşadık. Sosyal hayatımıza etkileri azalmış olsa da Covid’in sağlığımız üzerine etkileriyle ilgili yeni tanımlar yapılmaya devam ediyor. Pandeminin başlarında akut hastalık sonrasında başka bir nedenle açıklanamayan pek çok rahatsızlığın viral enfeksiyonun geç sistemik etkileri olduğunu artık biliyoruz.
Covid sonrası aylar süren dikkat eksikliği, konsantrasyon bozukluğu ve hafıza problemleriniz varsa siz de ‘Long Covid’ veya ‘Post Covid’ sendromlardan biri olan beyin sisi sendromunu yaşıyor olabilirsiniz.
Beyin sisi ne demek?
Her viral hastalıkta özellikle akut dönemde baş ağrısı, yorgunluk, odaklanamama gibi sorunlar yaşanabilir. Ancak tüm bu belirtiler geçicidir ve genellikle istirahatle azalarak kısa sürede kaybolur. Beyin sisi veya sisli beyinse hem uzun süreli hem de daha ciddi bir sendrom. Herhangi bir nedenle düşünce süreçlerinin kapasitesinde gerilemeyle seyreden bu klinik durumu, İngilizce’deki ‘brain fog‘ teriminden çevrilen ‘beyin sisi‘yle tanımlıyoruz.
Hangi hastalıklarda beyin sisi olur?
Covid pandemisinde adını sıkça duymaya başladığımız beyin sisinde sorun kan-beyin bariyerinin bozulması ve nöroinflamasyon ile açıklanmaktadır. Bu nedenle geçirgen bağırsakla seyreden kronik inflamatuar hastalıklarda, pek çok otoimmün hastalıkta gözlenebilir.
Covid pandemisinde yaşanan sosyal izolasyon, karantina, hareketsizlik ve beslenme bozukluklarıyla alkol kullanımı da riski arttırmıştır. Uzun süre kemoterapi alan kanser hastalarında da benzer bilişsel sorunlar ortaya çıkabilir ve bu durum ‘kemo-beyin’ veya ‘kemo-sisi’ olarak da adlandırılır.
Ayrıca hormonal dengesizlikte ve kan şekeri düzensizliğinde de bilişsel fonksiyonlarda bozulma izlenebilir.
Covid-19 hastalığında beyin sisi oluşma riski önceden tahmin edilebilir mi?
Uzamış Covid-19 sendromlarını hastalık sırasında tahmin etmek mümkün değil. Viral hastalığı nezle gibi geçiren hastaların bazılarında aylarca uzayan bilişsel sorunlar gözlenmiş olup, hastalık şiddeti ve nöroinflamasyon bulguları arasında bir bağlantı bulunamamıştır. Covid sonrası sisli beyine zaman zaman kısa süreli hafıza kaybı, depresyon belirtileri ve uyku bozukluğu da eşlik edebilir ve bu belirtiler yüzde 30’a varan oranda belirgin olarak uzar.
Bu sorunlar virüsün beyine geçtiğini mi gösterir?
Beynimiz, kan dolaşımındaki maddelerin geçişini engellenecek şekilde kan beyin bariyeriyle (KBB) korunur. SARS CoV2-2 bu bariyeri geçse de sinir sistemine doğrudan etkisi yoktur, yani beyin ve sinir hücrelerini enfekte etmez. Araştırmalara göre nörolojik belirtiler koronavirüsün immün-aracılı inflamasyon, sitokin fırtınası ve oksijenlenme bozukluğu etkisiyle ortaya çıktığını göstermiştir. Bu nedenle bilişsel fonksiyonların bozulması Covid iyileştikten sonra ortaya çıkar ve uzun sürer.
Sisli beyinde hangi işlevlerde bozulma oluyor?
Ortak şikâyet, düşünceleri toparlayamamaktır. Buna bağlı olarak da dikkat dağınıklığı ve konsantrasyon kaybı gözlenir. Bazı hastalar yapacağı işi unutabilir, konuşurken kelime bulmada güçlük çekebilir. Ayrıca karar vermede güçlük, başladığı işi yarıda bırakmak veya aynı anda iki şeyi yapamamak da sık gözlenen belirtiler arasındadır.
Bu şikayetler demans veya depresyonla benzerlik gösteriyor gibi, ayırıcı tanısı nasıl yapılabilir?
Evet genellikle depresyon, yorgunluk, tükenmişlik halleriyle veya demansla karıştırılabiliyor. Hastanın yaşı, kliniği, muayene bulguları, bazı bilişsel testler tanıda yardımcı oluyor. Bu nedenle hastaların psikiyatr ve nörolog tarafından da değerlendirilmesi çok önemli. Uzun süren bilişsel sorunlarda geçirilmiş Covid, yoğun bakımda tedavi veya kemoterapi alma öyküsü varsa beyin sisi mutlaka akla gelmeli.
Beyin sisi iyileşir mi? Beslenmenin önemi var mı?
İnflamasyon geriledikçe beyin sisi bulgularında kendiliğinden azalma gözlenir. Toksinleri azaltmak, eksikleri tamamlamak ve kök nedenlere yönelik tedaviler, kliniğin ciddiyetini hafifletecek ve iyileşme sürecini hızlandıracaktır. Tanıda olduğu gibi tedavide de multidisipliner bütüncül yaklaşım çok önemli. Çünkü mekanizma ve belirtiler ortak olsa da nöroinflamasyonun kaynağı, yani kök nedeni her hastada aynı değil.
Sebep beyindeki inflamasyon olduğuna göre bu dönemde inflamasyon önleyici beslenme tercih edilmelidir. Eğer doktorunuz tarafından belirlenmiş özel bir diyetiniz yoksa, Akdeniz Diyeti tam da istediğimiz özelliktedir. Çünkü omega-3 ve omega-9’dan zengin (balık, zeytinyağı, ceviz, avokado), taze sebze ve meyveli, tam tahıllı ve kısıtlı hayvansal gıdalar içen harika bir beslenme tarzıdır. Toksin düzeyini arttıran rafine karbonhidratlar, trans yağlar ve paketli gıdalardan uzak durmak da önemli.
Tedaviye destek olacak diğer yöntemler nelerdir?
Sisli bir beyinde inflamasyon azalırken işlevlerin de yerine gelmesi zaman alabilir. Bunu kolaylaştırmak ve hızlandırmak için öncelikle sigara içmeyin, alkolü azaltın. Otomatik pilotta olduğunuz anları azaltıp, bilinçli farkındalık anlarını arttırmaya çalışın. Televizyon, tablet, telefonla geçen zamanları azaltıp, meditasyon ve bilinçli farkındalık çalışmaları yapabilirsiniz. Böylece hem zihni sakinleştirir hem de anda kalmayı sağlayarak bilişsel fonksiyonları desteklemiş olursunuz.
Tedaviye destek olacak en önemli şeylerden biri de hareket. Açık havada yapılan yürüyüşler hem kaslardan salgılanan medyatörlerle hem de bol oksijenle beyindeki inflamasyonu azaltır. Eğer yorgunluk, yetersiz uyku, viral hastalık veya yoğun stres gibi faktörler varsa olabildiğince kaçınmak gerekir. Bu durumlar bilişsel fonksiyon bozukluğunu ağırlaştırabilir.
Covid sonrası uzayan diğer bazı rahatsızlıkları da ‘uzamış Covid-19’ sendromu olarak adlandırabilir miyiz?
Evet, ‘beyin sisi‘yle birlikte toplam üç tip klinik durum var. (Uzamış Covid sendromları, yoğun bakımda tedavi gören ve ayrıldıktan sonra normal hayata dönmekte güçlük çeken hastalardaki belirtilere benzemektedir.) İkincisi ‘Disotonomik Sendrom‘, yani otomatik olarak ayarlanan yaşamsal fonksiyonlarımızın dengesizliği. Aniden ayağa kalktığınızda tansiyon düşüklüğü, çarpıntı şikayetleri yaşıyorsanız, kabız-ishal atakları oluyorsa, bir türlü ısınamadığınızı hissediyorsanız, Uzamış Covid-19 Sendromunu da hatırlamak gerekir. Covid sonrası aylarca süren ‘egzersiz intoleransı‘ da uzamış sendromlardan biridir. Egzersiz için gerekli solunumun yeterli olmaması, kalp pompa fonksiyonlarında azalma veya kas iskelet sistemi bozuklukları bu sendroma neden olabilir.
*Prof. Dr. Nilüfer Yıldırım, nükleer tıp öğretim üyesi ve fonksiyonel tıp danışmanı
