ANIL CAN TUNCER
@tunceranil
aniltuncer@diken.com.tr
Seçimler yaklaşırken ‘anket enflasyonu’ da göze çarpıyor.
Peki bir anket nasıl yapılmalı? Sonuçlar nasıl okunmalı? Bir anketin güvenilirliği için olmazsa olmazlar nedir?
Diken, meseleyi siyaset bilimi, istatistik ve iletişim açısından ele alıp üç uzmana sordu.
İlk bölümde Reform Enstitüsü Direktörü Mehmet Ali Çalışkan’ın görüşlerine yer vermiştik. Dün de Üsküdar Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölüm Başkanı Süleyman İrvan‘la bir ankette neleri olmazsa olmaz olduğunu, gazeteciler ve okurların nelere dikkat etmesi gerektiğini konuştuk.
Son bölümdeyse İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nden Doç. Dr. Aylin Aktükün, anketlerin temel unsurlarını anlatarak örneklem konusunda dikkat çekti.
İstatistikçi Aktükün: Güvenilirlik testinden geçmiş anketler ciddiye alınmalı
Aylin Aktükün, Türkiye’de anketlerin yapım ve katılım süreçlerinin dünyadakinden ayrıştığını belirterek, ‘güvenilirlik’ ve ‘geçerlilik’ testlerinden geçmiş anketlerin ciddiye alınması gerektiğini söyledi: ”Hemen her konuda anket yapan ABD veya Avrupa ülkelerinin aksine Türkiye’de anketler genellikle seçimlere yöneliktir. Özellikle ABD’de ankete katılanlar, bunu bir profesyonel iş gibi görür ve o ciddiyette yanıtlar. Bizde durum maalesef pek öyle değil.
Ankete katılanlar ve anket firmaları olarak iki yönden ele alırsak şöyle sorunlardan bahsedebiliriz: Ankete katılanlar açısından baktığımızda, verdiği kişisel bilgilerin gizli kalmayacağına ilişkin tereddütleri var ise doğru bilgi vermeyebilir. Bazen de özellikle manipüle etmek için yanıltıcı yanıtlar verebilir.
Eğer anket iyi hazırlanmışsa, çelişkili yanıtlardan, ankete katılan kişinin verdiği yanıtın doğruluğu tespit edilebilir. Özellikle ankete katılan kişiler kimliklerinin anlaşılacağını düşündüğü anketlerde ya cevap vermez ya da anketi yapanların isteyeceğini düşündüğü yönde yanıltıcı cevaplar verir. Bu nedenle anketi hazırlayanlara çok iş düşüyor.
Bunun dışında araştırmalarda kullanılan kavramlar doğru ve açık tanımlanmalı ki yanıtlar yanıltıcı olmasınlar. Fakat misal cinsel yönelim, madde kullanımı gibi konularda yapılan araştırmalarda koşullar ne olursa olsun, sağlıklı bir sonuç elde etme olasılığı çok düşüktür.
Anket firmaları açısındansa, bir anket için en önemli iki kriter olan anketin güvenilirliğine (reliability test) ve geçerliliğine (validity) ilişkin bilgileri vermiyorlar. Ancak bu testlerden geçmiş bir anketin sonuçları ciddiye alınmalı.
‘Örneklem büyüklüğü önemli’
Aktükün, örneklem konusunun önemli olduğu belirterek Türkiye’deki firmaların bu konuda şeffaf olması gerektiğini söyledi. Aktükün, tek bir sonuç yerine anket ortalamasına bakarak fikir edinmeyi doğru buluyor: ”Firmaların kullandığı ölçeği kendileri mi oluşturdu, yoksa yabancı bir ölçeğin Türkiye’ye adapte edilmiş halini mi kullandığını da bilmiyoruz. Örneklemin nasıl seçildiği, cevap vermeyenlerin oranının kaç olduğunu da genellikler belirtmezler.
Örneklem büyüklüğü de diğer önemli bir konudur. Seçilen örneklemin coğrafi dağılımı, kaç bölge ve bu bölgelerden kaç kişinin seçildiği, yaş, cinsiyet, eğitim vs. dağılımının nasıl olduğu anket firması tarafından belirtilmesi gereken hususlardan.
Ne kadar iyi hazırlanmış olursa olsun, her ankette bir hata payı mutlaka vardır. Anket firmaları bu konularda şeffaf olmalı.
Ben, özellikle seçim anketlerinde tek bir firmanın sonuçlarına bakmak yerine, birkaç firmanın yaptığı anketlerin ortalamasına bakarak fikir edinmeyi tercih ediyorum.”
Aktükün’ün sorularımıza verdiği yanıtlar şöyle oldu:
Türkiye’de yapılan anketlerde bilimsel metotlara sadık kalındığını düşünüyor musunuz?
Bu konuda, bizlere kullandıkları söyledikleri yöntemleri uyguladıklarını varsaymak durumundayız. Profesyonel araştırmacıların mesleki etik ve standartları şöyledir:
*Çalışmalarını bilimsel normlara uygun, önyargıdan uzak, tarafsız bir şekilde yapmak.
*Araştırmaya katılan kişilerin mahremiyet haklarını ve kişisel bilgilerini korumak
*Yanıltıcı araştırma sonucu sunmamak
Anket şirketleri şeffaf mı?
Bildiğim kadarıyla Türkiye’de anket yapan araştırma şirketlerini denetleyen resmi bir kurum yok. Dolayısıyla şeffaflıkları, göstermek istedikleri ‘şeffaflık’ kadardır.
Araştırmalarda örneklem meselesini biraz açmanızı isteyeceğiz. Örneklemin büyüklüğü ne kadar olmalı?
Bu konuda iki parametre var: Elde edilen nokta tahminlerini, ne kadarlık bir hatayla ve ne kadarlık bir güvenle sunmak istiyorsunuz? Örnek verecek olursa; örneklemden X partisinin oy oranını 0,28 bulmuşsanız, aslında bu sayının tam olarak gerçekleşmeyeceğini bilirsiniz ve mutlaka artı eksi bir hata payı hesaplamış olmalısınız. Örneğin yüzde 2’lik bir hata varsayarsanız, yüzde 28 olarak açıkladığınız oy tahmininizi yüzde 26-30 olarak açıklamalısınız. Diğer parametre olan güven derecesi ise aralık tahminlerinizin isabet oranını gösterir ve pek tabii yüksek olması arzu edilmelidir ki bilimsel normlar yüzde 95’i alt sınır olarak verir. Öyleyse araştırmacı ‘Yüzde 2 hata ve yüzde 95 güvenle tahmin yapmamı sağlayacak örneklem büyüklüğü ne olmalıdır?’ belirlemesini yapan, bilinen formüllerden bu büyüklüğü hesaplamalıdır. Bu hesaplamalar kullanılacak örnekleme yöntemine göre çeşitlilik gösterir.
Cinsiyet, yaş, coğrafi dağılım oranları optimum ne kadar olmalı? Türkiye gibi farklı sosyal grupların olduğu bir ülkede bunu oluşturmak zor mu?
Türkiye’de yedi bölge, 82 il, 1000’e yakın da ilçe var. Firmaların her bölgeden/şehirden/ilçeden örneklem seçtiğini düşünmüyorum. Genellikle anket yapmak için büyük şehirler ve ilçeler seçiliyor. Dolayısıyla da seçilen örneklem, kitleyi yüzde 100 temsil ediyor diyemeyiz.
Türkiye gibi bir ülkede bir anket en kaç kişiyle yapılmalı?
Öyle sihirli bir sayı yok. Araştırılan konuya göre değişir bu sayı. Tabii ki örneklem büyüklüğü arttırıldıkça kitleye ilişkin bilgimiz de artacaktır. Anket yapacağınız kişi sayısı, katlanmak isteyeceğiniz ‘örneklem hatası’na (ankete katılan herkesten geçerli yanıtlar alabildiğinizde, bulgularınızla gerçek sonuçlar arasındaki fark) bağlıdır, yani sübjektiftir. Dolayısıyla ankete ne kadar çok kişi katılırsa, o kadar küçük örneklem hatası olacaktır.
Hangi anket yöntemi en doğru sonuca götürür? Örneğin telefondan ya da sosyal medyadan yapılan anketler ne kadar güvenilirdir?
Sosyal medya olarak Twitter’da kişilerin kendi hesaplarından yapılan anketleri kastediyorsanız, onların hiçbir güvenilirliği olmadığını söyleyebilirim. Bunlar ancak eğlence olsun diye yapılabilir. Ancak bilimsel yöntemlere sadık kalarak ‘big data’ uygulamalarıyla sosyal medyadan çok güvenilir bilgi ve tahminlerin elde edilmesinin de olanaklı olduğunu da belirteyim. Diğer (odak grup görüşmeleri, telefon, mektup, yüz yüze vs.) yöntemlerin ise farklı avantaj ve dezavantajları vardır.
Cevap vermeyenlerin oranı anketlerin çoğunda verilmiyor. Bu ne derece önemli?
Aslında çok önemli. Örneğin cevap vermeyenlerin oranı yüzde 55-60’sa, hangi konuda olursa olsun, yapılan bu araştırmanın kitleyi temsil ettiğini söylememiz mümkün değildir.
Ortaya çıkan ‘kararsızlar’ nasıl değerlendirilmeli? Orantısal olarak dağıtılmaları doğru mu?
Türkiye’de nedense -kimsenin de bildiğini sanmıyorum- kararsızların böyle bir dağıtılma alışkanlığı var. Bana sorarsanız kararsızlar dağıtılmak yerine, ayrı bir analize tabi tutulmalı.
Denetim olmadığı bir ortamda anket şirketleri çalışmalarını güvenilir kılmak için ne gibi adımlar atabilir?
Ulusal ve uluslararası kabul gören araştırma kuruluşlarınca denetlenmeliler. Etik kurallara uymayan, yanıltıcı, manipüle edici bilgiler yayan şirketlere cezai yaptırımlar olmalı.