MESUDE ERŞAN
@mesudersan
mesudeersan@diken.com.tr
Yolda yürürken birden göğüs veya bacak ağrısı hissetme, durma ve birkaç dakika dinlenme ihtiyacı, ‘vitrin hastalığı’nın belirtisi olabilir. Ağrıyı çekenlerin, genellikle vitrinlere bakıyor gibi yaparak geçmesini beklemesi nedeniyle bu isim verilse de aslında sebebi atardamar hastalığı.
Kalp ve damar hastalıkları uzmanı Prof. Dr. Taner Gören, vitrin hastalığıyla ilgili sorularımızı yanıtladı. Hastalığa ismin ne zaman ve kim tarafından verildiğine dair literatürde bilgi yok. Ancak 1975 tıp mezunu Gören, öğrenciliğinde hocalarından duyduğunu anlatıyor. Vitrin hastalığı, insanlarda en sık görülen, en sık ölüme yol açan bir hastalığın pek fazla bilinmeyen adı.
Gören bunu iki senaryoyla basitleştirerek anlattı. 55 yaşlarında biri, kalabalık bir caddede yürürken birden göğsünün ortasında rahatsız edici bir ağrı hissetmeye başlıyor. Bu öyle bir ağrı ki, yürümeye devam etmesi mümkün değil. Durmak zorunda. Bir anda yolun ortasında dursa dikkat çekeceğini, ona tuhaf bakacaklarını düşünüyor. Yapacağı en akıllıca hareket bir mağazanın önünde vitrin seyrediyor gibi yaparak ağrının geçmesini beklemek. Gören, “Böyle bir ağrı, durup dinlenince, genellikle üç beş dakikada geçer. En tipik belirtisi, düz yolda hızlı yürümekle ya da yokuş, merdiven çıkarken oluşan göğüs ağrısı” dedi.
Gören, başka bir senaryoyla bu kez bacaklarda görülen halini anlatıyor. Örneğin 65-70 yaşlarında biri caddede yürürken birden sağ ya da sol bacağında bir ağrı hissetmeye başlıyor. Ağrı dakikalar içerisinde artıyor ve yürümesini zorlaştırıyor. Ağrısını hafifletmek için yavaşlamak ve topallamak zorunda hissediyor. Birden topallamaya başlayınca diğer insanların dikkatini çekeceğini düşünüyor. Yine en yakın mağazanın önünde duruyor, vitrini seyrediyor gibi yaparak ağrısının geçmesini bekliyor. Gören, “Hastalığın adı buradan geliyor. Hastayı vitrin önünde durmak zorunda bırakan ağrıya neden olduğu için bu isim verilmiş” diye devam etti.
‘Atardamarlardaki daralma ağrıya zemin hazırlıyor’
Bu atardamar hastalığının nedeni, damar sertliği. İlk senaryoda hastalık, kalp kasını besleyen ve tıp dilinde ‘koroner arter‘ denen, kalbin atardamarında oluşmuş. Hastalığa ayrıca, ‘koroner arter hastalığı‘, ‘aterosklerotik koroner arter hastalığı‘ ya da ‘iskemik kalp hastalığı‘ deniyor. İkinci senaryoda ise hastalık bacak kasını besleyen atardamarda oluşmuş. Atardamar vücudumuzdaki tüm organlara kan taşıyan bir boru sistemi.
Dünyaya gözümüzü açtığımız andan itibaren atardamar sisteminde, tıp dilinde ‘arteroskleroz‘ denilen damar sertliği başlıyor. Gören şöyle devam etti: “Bu aslında, biz yaşlandıkça atardamarlarımızın da yaşlanması olayı. Damar sertliğinin en sık görülen şekli, atardamarın kanla temastaki iç tabakasının altına kolesterol birikmesiyle oluşuyor. Erkeklerde 45, kadınlarda 50-55 yaşından sonra atardamarların içerisinde, damar boşluğuna doğru büyüyen ve giderek daraltan tümsekler gelişmeye başlar. Bu tümseklere ‘aterom plağı’ ya da kısaca ‘plak’ diyoruz.”
Plak kalbin damarını yüzde 80’in üzerinde yani ileri derecede daraltırsa, kişi yürürken bir süre sonra göğsünün ortasında baskı ya da yanma tarzında tuhaf bir ağrı hissetmeye başlıyor ve durmak zorunda kalıyor. Bu ağrıya tıp dilinde, ‘angina pektoris‘ deniyor. Gören, “Aynı plak bacak atardamarını ileri derecede daraltırsa, yürümekle bacakta ağrı başlar. Kişi ağrıyı geçiştirmek için topallar. Geçince normal yürür; ağrı gelince yeniden topallar. Bu belirtiye Latince ‘claudicatio intermittens’ deniyor. Türkçesi, ‘aralıklı topallama’. Bazı hastalar, bacak ağrısıyla topallamak yerine bir vitrin önünde durarak ağrısının geçmesini beklemeyi tercih ediyor.”
‘Göğüs ağrısını hafife almayın’
Hasta öyküsünü sorgulamaya tıp dilinde ‘anamnez‘ deniyor. Gören iyi bir anamnezle hastaların yüzde 80’ine tanı koyulabileceği belirtiyor: “Özellikle göğüs ağrısını çok iyi sorgulamak gerekir. Çünkü göğüs ağrısı her an ölüme yol açabilecek bir hastalığın belirtisi olabilir. Kalp krizi, aort damarı iç tabakasının yırtılması (aort diseksiyonu) ve akciğer embolisi göğüs ağrısı yapabilen ve her an ölüme yol açabilecek üç hastalık. Dikkatli bir sorgulamayla bu üç hastalığı ayırt etmek çok da zor değil ve hayat kurtarıcı.”
Göğüs orta kısımda, ani başlayan, iman tahtasında (göğüs kemiğinin arkasında) hissedilen, kollara, çeneye, sırta yayılan, soğuk terleme ve ölüm korkusunun eşlik ettiği, 20 dakikadan uzun süren ağrı büyük olasılıkla kalp krizi. Kalp krizi kalbin atardamarındaki plağın aniden yırtılması sonucunda meydana geliyor. Yırtılan plağın üzerinde saliseler içerisinde pıhtı oluşuyor. Pıhtının amacı aslında yırtığı onarmak. Ama üç dört milimetre çapında bir boru olan damarın tıkanmasına yol açıyor. Kalp krizi olması için atardamarın tam tıkanması gerekiyor. Gören, “Böyle bir ağrı hissedenler veya yanındakiler hemen 112’yi arayarak, ambulansı çağırmalı” dedi.
Gören ambulans çağırmanın önemini şöyle anlattı: “Birincisi, kalp krizi sırasında aniden ölümcül ritim bozukluğu oluşabilir. Bu ritim ancak defibrilatör adı verilen elektrik şoku cihazıyla düzeltilebilir. Aksi halde kişi ölür. Bu cihaz ambulansta vardır. İkincisi, kalp krizi sırasında tam tıkanan atardamarın beslediği kalp kası bölgesi göğüs ağrısı başladıktan 20 dakika sonra ölmeye başlar. Damar açılmazsa 6 saatin sonunda o bölgedeki kasın tamamı ölür. Ambulans hastayı, tıkanan damarı acil anjiyografiyle açabilecek en yakın hastaneye götürür. Kalp kasının kalan kısmının kurtarılması sağlanır.”
‘Yürürken ortaya çıkan, durunca geçen göğüs ağrısına dikkat‘
Yürümekle ortaya çıkan, durduran ve durunca 3-5 dakikada geçen bir göğüs ağrısının da önemsenmesi gerekiyor. Gören şu uyarıyı yaptı: “Hasta, ‘2 ay öncesine kadar hiçbir şikayetim yoktu. 5 kat merdiveni koşarak çıkardım. Şimdi birkaç yüz metre yürüyünce ya da 1 kat merdiven çıkınca göğsüm ağrıyor, durmak zorunda kalıyorum’ diyorsa, kalbin atardamarında her an tam tıkanabilecek bir daralma yaşıyor olabilir. Mutlaka anjiyografi yapılabilen bir hastanenin aciline başvurması gerekir. Daha önce hiç şikayeti yokken, son 2 ay veya daha yakın zamandan beri eforla göğüs ağrısı varsa, atardamarda bulunan ve o zamana kadar daraltıcı etki yapmayan bir plak yırtılmış ve üzerine pıhtı oturmuştur. Şans eseri damar tam tıkanmamış ama pıhtı yüzünden ileri derecede daraldığı için kısa mesafelerde ağrıya neden oluyor ve her an tam tıkanma riski taşıyor.”
‘İnsan atardamarı kadar yaşlı’
Gören, aile hekimlerinin, iç hastalıkları ve kardiyoloji uzmanlarının rutin muayenede tepeden tırnağa mutlaka atardamar muayenesi yapmaları gerektiğini söylüyor. Bacak atardamarlarının muayenesi özellikle önemli. Bacak ağrısına yol açan, bel fıtığı gibi başka hastalıklar da var. Eğer bacak ağrısından şikayet eden hastada bacak atardamarlarına bakılmazsa, varsa tıkanıklığı atlanıyor. Yanlış tanılar koyuluyor. Gören, “Ortopedistlerin, beyin cerrahlarının, fizik tedavi uzmanlarının ve ağrı uzmanlarının tepeden tırnağa atardamar muayenesi yapmaları doğru tanı için gerekli. Bacak ağrısı atardamar tıkanıklığına bağlı olduğu halde yanlış tanı koyularak bel fıtığı ameliyatı yapılan hastalara rastlayabiliyoruz” dedi.
Tüm insanlarda damar sertliği gelişiyor. Ancak ilerleme hızı, insandan insana değişiyor. Bazılarında hızla ilerleyip 40-50 yaşlarında plaklarla damarlar ciddi daralıp tıkanırken, bazılarında 90’lı yaşlarda bile doğru dürüst plak gelişmiyor. Yani kimimizin atardamarları hızlı yaşlanırken, kimimizin yavaş yaşlanıyor. Gören şunları anlattı: “İngilizlerin Hipokrat’ı olarak bilinen Dr. Thomas Sydenham’a (1624-1689) atfedilen bir söz var: İnsan atardamarları kadar yaşlıdır. Bu farkın nereden geldiği yıllardır araştırılıyor. Atardamarların yaşlanmasını, yani damar sertliğini hızlandıran ve istersek düzeltebileceğimiz önemli risk faktörleri var. Obezite, hareketsiz yaşam, sigara içmek, hipertansiyon, şeker hastası olmak, kanda LDL kolesterolün (kötü) 130-140 mg/dL’den fazla olması ve HDL kolesterolün (iyi) erkekte 40 mg/dL’nin, kadında 50 mg/dL’nin altında olması gibi. Bu risk faktörleri tüm atardamar bölgeleri için geçerli. Ancak, sigara içenlerde bacak atardamarı tıkanıklığı daha sık görülüyor.”
Bir de doğal risk faktörleri var. Birincisi yaş. Başka bir risk faktörü olmasa bile, erkeklerde 45 yaşından, kadınlarda 55 yaş veya menopoza girme yaşından sonra, damar sertliğine bağlı atardamar hastalığı riski artıyor. İkincisi cinsiyet, erkek olmak risk. Kadınlar menopoza kadar erkeklere göre daha az yakalanıyor. Üçüncüsü kalıtım. Bir sülalede, erkekler 55 yaşından, kadınlar 65 yaşından önce bu hastalığa yakalanıyorlarsa, bu durum gençler için risk faktörü.