Teknik tanım bir yana dolaylı vergi adaletsiz vergi demek! Ama dolaylı vergi pek cazip; Maliye için kolay vergi demek! Bugün yürürlüğe koy ya da var olan verginin oranını veya tutarını artır, yarın toplamaya başla! Bakın en başta akaryakıt istasyonları birer vergi dairesi! Üstat Ozan Bingöl geçtiğimiz günlerde temmuz ayında olacakları sosyal medya hesabından paylaştı. Mevcut mevzuata göre Cumhurbaşkanı Erdoğan aksi bir karar almaz ise 3 Temmuz’da akaryakıt, alkol ve tütün ürünlerindeki ÖTV tutarları haziran ayı ÜFE’si sıfır bile gelse otomatik olarak en az yüzde 17.87 artacak. Buna göre ÖTV tutarı bir litre benzinde 9.45 liradan 11.13 liraya, bir litre motorinde 8.86 liradan 10.44 liraya, bir litre alkolde ise 1.062 liradan 1.251 liraya çıkacak. Gerçi bu artışlar karşısında ne yazık ki hâlâ “Benim arabam yok ki” diyenler de çıkıyor ya, neyse…
Eski, en eski Türkiye’de, 1980’lerin başında toplanan verginin yaklaşık üçte biri dolaylı, üçte ikisi dolaysız vergiydi. Yani vergi ağırlıklı olarak kazanç ve mülkiyet üzerinden alınıyordu. Türkiye 1 Ocak 1985’te yeni bir vergiyle tanıştı; katma değer vergisiyle… Dolaylı-dolaysız vergi dengesi hızla değişmeye başladı. 1 Ağustos 2002’ye gelindi, hayatımıza yeni bir vergi daha girdi; özel tüketim vergisi…
Artık vergide 1980’lerin başındaki “üçte bir dolaylı-üçte iki dolaysız” dengesi tümüyle yer değiştirmişti. Verginin “üçte ikisi dolaylı-üçte biri dolaysız” hale gelmişti. Dolaylı verginin payı ilk kez 2002 yılında yüzde 60’ı aştı. O yıldan bu yana da dolaylı verginin payı yüzde 60-70 arasında, dolaysız verginin payı yüzde 30-40 arasında değişiyor. Vergide dolaylı-dolaysız ayrımını belli aylar toplamında yapmak çok anlamlı olmayabilir, yani bu yılın ilk dört ayı için bu hesaplama pek sağlıklı değil, o yüzden son veri olarak 2023’ü almakta yarar var. Buna göre 2023’teki dolaylı- dolaysız dengesi yüzde 65.5’e, yüzde 34.5 düzeyinde.
Dolaylı vergi tahsilatı geçen yıl 2022’ye göre tam yüzde 101 artış gösterdi. Bu, dolaylı vergide şimdiye kadar kaydedilen en hızlı artış. 2022’de 1 trilyon 463 milyar lira olan dolaylı vergi, geçen yıl 2 trilyon 946 milyar liraya fırladı. 2023’ün yıllık ortalama fiyat artışı (aralık-aralık değil) yüzde 54’tü. 2023’ün yıllık ortalama dolar kuru artışı yüzde 43’tü. Yani geçen yılki dolaylı vergi artışı enflasyona da, kur artışına da fark attı. Bunun sonucunda dolaylı vergi tahsilatı geçen yıl tam 124 milyar dolara ulaştı. Dolaylı vergide geçen yılki dolar bazlı artış yüzde 41’i buldu.
Yaygın kanının aksine istisnaları hariç hükümetler doğrudan zam yapmaz. Hükümetler bu zam işini dolaylı olarak halleder. Unutulmamalı, her ekonomik tercih aslında siyasidir. Hele hele vergide… Küçük bir KDV, küçük bir ÖTV düzenlemesi gibi görülen bir gece yarısı kararnamesi ile zammın âlâsı(!) yapılır. Sonra da marketler için enflasyon timleri kurulur. Bir denetim, bir denetim; sormayın gitsin! Bu sözüm perakende sektörünü aklamaz, çünkü onların çoğu da pireyi deve yapmakta pek yeteneklidir.