MESUDE ERŞAN
@mesudersan
mesudeersan@diken.com.tr
‘Tütün Endüstrisinin Oyun Alanı: Satış Noktaları Gölge Raporu’, tütün (sigara) kontrolüyle ilgili mevzuatın uygulanmadığını bir kez daha ortaya koydu. 2014’den beri hazırlanan rapor, kontrolün her geçen yıl gevşediğini gösterdi.
25’inci Türk Toraks Derneği Kongresi’nde sekizincisi sunulan raporu Ümmuhan Peçe Sönmez, Murat Güner, Elif Dağlı, Osman Elbek ve Pınar Ay, Füsun Yıldız, Tanzer Gezer, Murat Ceyhan hazırladı. Rapor başta tütün ürünlerinde reklam yasakları ve sigarada düz (tek) paket ile ilgili mevzuatın lafta kaldığını kanıtladı.
Rapor için Aralık 2021’de İstanbul’un yoğun ilçeleri Beşiktaş, Şişli, Beyoğlu ve Kadıköy’de 198 satış noktası teker teker ziyaret edildi.
Çocuk göğüs hastalıkları uzmanı Prof. Dr. Elif Dağlı, tütün satış noktalarının endüstrinin oyun alanına dönüştüğünü söyledi: “Gözlem yapılan satış noktalarında endüstrinin müdahalesini gösteren ipuçlarının yanı sıra, mevzuata uyumun son derece düşük olduğu saptadık. Tütün endüstrisinin, satış noktalarını başta gençler olmak üzere, hedef gruplarına yönelik reklam ve tanıtım aracı olarak kullandığı biliyoruz. Tütün Kontrol Kanunu dikkate alınmıyor. 2021’de yasaya uyum, beklenenin çok altında.”
Raflarda endüstrinin parmak izi
Satış noktalarındaki bazı uygulamaların endüstrinin parmak izlerini işaret ettiğini belirten Dağlı, şöyle devam etti: “İşletmelerde 2020’de farklı boyuttaki paketlerin desen oluşturacak şekilde dizildiğini görmüştük. 2021’de işletmelerin yüzde 93,9‘unun paketleri böyle dizdiğini saptadık. Farklı ilçelerdeki satış noktalarında aynı tasarım vardı. Yine işletmelerin yüzde 86,9’unda dolaplarda paketlerin yasaya aykırı yatay veya görseli (sigaranın zararlarıyla ilgili) kapatacak şekilde dizilmişti. Yüzde 76,3’ünde firma ürün bölümü, bir markayı belirten teşhir rafı veya raf şeklinde bir bölümün bulunması endüstrinin parmak izine işaret ediyor.”
Mentol yasağını da dinleyen yok!
Denetlenmeyen tütün ürünü satış noktalarındaki ihlallerin arttığı ve çeşitlendiğini belirten Dağlı, satış noktası yönetmeliğinin çıkarılması ve uygulanmasının aciliyet kazandığını söyledi.
Satış noktalarının yüzde 15,7’sinde, daha önceki yıllarda görülmeyen, sigaraların filtrelerine yerleştirilebilir aparatı ile birlikte satılan aroma topları saptandı. Mentol gençler ve kırılgan grupların tütün bağımlılığının sürdürülmesi için tütün endüstrisi tarafından kritik kabul ediliyor.
Ancak Türkiye’de mentolün tütün ürünlerine katılması, tüketimi azaltmak, sağlığı korumak üzere bir tütün kontrol yöntemi olarak 5 Ocak 2020’den itibaren yasak. Dağlı, “Satış noktalarında mentol topu adı altında sigaraya enjekte etmek üzere hazırlanmış yeni ürünler, şeker ve sigara arasına yerleştirilerek satılıyor. Bu sergileme yöntemi bizde, çocukların mentol aracılığıyla yeniden sigaraya yönlendirilmeye çalışıldığı izlenimi yaratıyor.”
Dağlı, mentol toplarının ayrıca sigara ve tütün kullanımını arttıracak bir ürün olduğunu ve satışının durdurulması gerektiğini söyledi: “Mentol toplarının satışları durdurulmalı. Mentol topu adı altında satış noktalarında ve internetten satılan, zerk etmek suretiyle mentolün sigaralara katılmasını sağlayan bu ürün, mentol yasağını işlemez hale getiriyor. Yönetmeliği kadük ediyor.”
Yasak ürünler serbest satılıyor
Türkiye’de satışına ruhsat verilmemiş ürünlerin turistlerin daha yoğun bulunduğu ilçelerde e- sigara, ve pod gibi ürünlerin aleni olarak tezgah üzerinde sergilendiği görüldü. Dağlı, “Sağlığı tehdit eden bu ürünlerin yasalara aykırı şekilde, gençlerin ulaşımına sunulması gelecek için büyük tehdit” dedi.
İşte yok sayılan mevzuat
Tütün ve ürünlerinin satışıyla ilgili düzenlemeyi aşağıdaki kanun, yönetmelik ve cumhurbaşkanı kararı yapıyor:
*Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun (4207 sayılı, 1996’da çıkarıldı),
*Tütün, Tütün Mamulleri Ve Alkol Piyasasının Düzenlenmesine Dair Kanun (4733 sayılı 2002’de çıkarıldı),
*Tütün Ürünlerinin Tüketilmemesine ve Satışına İlişkin Yasal Uyarılar Hakkında Yönetmelik (2010’da yayınlandı),
*Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkilerin Satışına ve Sunumuna İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 2011’de yayınlandı) .
*En son 2020’de 2149 Sayılı “Elektronik Sigara ve Benzeri Cihazlar ile Bazı Tütün Mamulleri ve Tütün Mamulünü Taklit Eder Tarzda Kullanılan Mamullerin İthaline İlişkin Cumhurbaşkanı Kararı” Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi.
Bu düzenlemelere rağmen satış yerlerindeki ihlaller tek değil. Birebir gezilerek hazırlanan rapor ciddi ihlalleri gözler önüne seriyor.
*Ziyaretlerde yüzde 100’ünde fiyat bildirimlerinin mevzuata uygun olmadığı
*Yüzde 96’sında tütün ürünlerinin çocukların göz hizasında tutulduğu
*Yüzde 93,9’unda bir markanın ön plana çıkarıldığı
*Yüzde 93,9’unda paketlerin özel bir desenleme düzeninde yerleştirildiği
*Yüzde 91,9’unda satış ünitelerinde reklam/tanıtım unsuru bulunduğu
*Yüzde 90,4’ünde teşhirin işyerinin dışından göründüğü,
*Yüzde 87,9’ unda satış ünitelerinin ön yüzünün açık olduğu belirlendi.
Sahadaki diğer tespitlerse şöyle: Yüzde 87,4’ünde firmaların marka ibarelerinin olduğu fiyat listelerinin asılı olduğu, yüzde 86,9’unda dolaplarda dizilimin yasaya uygun olmadığı, yüzde 86,4’ünde ayrı ve tek bölümde sergilenmediği, yüzde 80,8’inde 18 yaş uyarı levhasının bulunmadığı, yüzde 76,3’ünde firma ürün standı bulunduğu, yüzde 74,2’sinde açık, puro, sigarillo satışı yapıldığı, yüzde 69,7’sinde tezgâh üzeri teşhir ve satış yapıldığı, yüzde 68,2’sinde müşterilerin ürünlere fiziki erişebildiği, yüzde 58,1’inde paketlerin resimli uyarılarının görünür şekilde dik sergilenmediği, yüzde 38,4’ünde tabelada reklam ve tanıtım ibaresi olduğu, yüzde 27,3’ünde özel yapım markanın bir ürününü temsil eden renklerde tütün ürünü satış dolapları bulunduğu, yüzde 4,5’inde elektronik sigara satıldığı gözlemlendi.