MESUDE ERŞAN
@mesudersan
mesudeersan@diken.com.tr
İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights Watch-HRW) yayımladığı raporda Türkiye’de plastik geri dönüşümünde çocuk işçilerin çalıştırıldığına dikkati çekti. Plastik geri dönüşümünde ortaya çıkan zararlı kimyasal ve ağır metaller, DNA’yı değiştirecek kadar büyük zararlar verebiliyor.
Örgütün geçen ay yayımladığı rapor, Türkiye’de plastik geri dönüşümünün başıboşluğu ve denetimsizliğini ortaya koydu. Dönüşüm tesislerde çalışanların çoğunluğuysa çocuk işçiler, sığınmacılar ve belgesiz göçmenler.
Dönüşüm atık plastiklerin türlerine göre ayırmasıyla başlıyor. Daha sonra plastikler eritiliyor ve granül haline getiriliyor. Birçok işlemden geçirilerek tekrar kullanılabilecek hammadde elde ediliyor. Örgütün raporuna göre, bu geri dönüşüm tesislerinde, hiçbir koruyucu ekipman verilmeden çalıştırılan çocuk işçiler çeşitli sağlık sorunları yaşıyor. Sağlık hizmetine ulaşmakta zorluk çekiyor.
‘Plastik dönüşürken çok sayıda zehir çıkıyor’
Türk Toraks Derneği Çevre Sorunları ve Akciğer Sağlığı Çalışma Grubu Yürütme Kurulu Üyesi Prof. Dr. Sebahat Genç, plastik geri dönüşümü sırasında ortaya çıkan zararlı kimyasalların ve ağır metallerin insan sağlığına zararlı olduğunu hatırlattı: “Bilimsel araştırmalar geri dönüşüm tesislerinde plastiğin veya diğer atıkların işlenmesiyle ve yüksek ısıda eritilmesiyle polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH), polibromine difenil eter (PBDE), poliklorine dibenzo-p-dioksinler (PCDD) ve furanlar gibi birçok kimyasal ve kurşun, civa, arsenik ve kadmiyum gibi ağır metallerin ortama yayıldığını ve bunlara maruziyetin çeşitli hastalıklara yol açtığını gösteriyor. Özellikle izinsiz çalışan işletmelerde, gerekli önlemler alınmadığında ve denetim yapılmadığında bu sorunların daha fazla yaşanması kaçınılmaz. Araştırmalar atık dönüştürme işlemleri sırasında ortaya çıkan zararlı gazların ve tozların sinir sistemi hastalıklarına, tiroid fonksiyon bozukluklarına, şeker hastalığı ve kısırlık gibi hormonal hastalıklara ve ayrıca astım, kalp-damar hastalıkları ve immün sistem bozukluklarına, DNA hasarına yol açabileceğini ortaya koyuyor.”
‘Tepeden tırnağa zarar veriyor’
Derneğin Çocuk Göğüs Hastalıkları Çalışma Grubu Başkanı Prof. Dr. Yasemin Gökdemir, çocukların havadaki kirleticilere karşı daha hassas olduğunu vurguladı.
Çalışılan yerdeki hava kirleticilerinin solunum yolları ve akciğer için büyük bir tehdit olduğunu belirten Gökdemir şunları söyledi: “Atıkların dönüştürülmesi esnasında ortaya çıkan kirleticiler çocuklarda gelişim bozukluklarına, oksidatif stres artışına (zararlı serbest radikallerin hücrelere zarar vermesi), DNA hasarına, aşı yanıtında azalmaya, solunum fonksiyonlarında düşüşe, solunum ve diğer sistemlerin hastalıklarına, sinir sistemi gelişim bozukluklarına yol açabilir. Erken dönemde rinosinuzit, larenjit, üst solunum yolu tıkanıklığı, bronşit, bronkokonstriksiyon, alveolit, akciğer ödemi gibi isimlerle adlandırdığımız, solunum yollarında iltihabi olaylar, daralma ve akciğer dokusunda şişme ile giden bir dizi hastalığa sebep olabilirler”.
Söz konusu kirleticilere uzun dönem maruz kalmaya başka sorunlar ekleniyor. Astım, bronşit, bronşiolit gibi kronik havayolu hastalıkları, akciğer dokusunda sertleşme, plevral fibrozis (akciğer zarında sertleşme ve yapışıklıklar) ve kansere yol açabiliyor. Gökdemir, “Plastik artıkların solunum yoluyla akciğere alındığı ve bronşiollerde (en uç solunum yolları) tespit edildiğini gösteriyor. Geri dönüşüm sırasında plastiğin parçalanması ve eritilmesiyle ortaya çıkan gazların ve diğer toksik maddelerin gelişimini tamamlamış çocukların akciğerlerine ve diğer organlarının gelişimine zarar vereceği aşikâr” dedi.
‘Üretilmemesi en iyi çözüm!’
Plastik kirliliği dünyanın çevre felaketlerinden biri. Geri dönüşüm önemli olsa da çözüm değil.
Derneğin başkan yardımcısı Prof. Dr. Hasan Bayram, asıl atılması gereken adımın plastik üretimi ve kullanımının azaltılması olduğunu söyledi: “Üretilen plastiğin tüm dünyada ancak yüzde 9’u geri dönüştürülebiliyor. Gelişmiş ülkeler plastik atıklarını Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelere satarak bu sorunu çözdüklerini düşünseler de bu global bir sorun.”
‘Geri dönüşüm tesisleri okullara yakın’
Örgütün raporuna göre, ülkemizde geri dönüşüm tesisleri yerleşim yerlerine ve okullara çok yakın. Geri dönüşüm kurallara uygun yapılmıyor. Bayram şu uyarıları yaptı: “Türk Toraks Derneği olarak hükümetlerin insan hakları alanında üstlendikleri yükümlülükler doğrultusunda bu zararlı etkileri ele almaları ve sağlık hakkı ile özdeşleşmesi gereken sağlıklı bir çevre hakkını da korumaları gerektiğini hatırlatırız. Bu tesislerde çalışanların genellikle çocuk işçiler, mülteciler ve belgesiz göçmenler gibi, Türkiye’deki en savunmasız ve ötekileştirilmiş kesimlerden olması da ayrı bir sorun.”
Türkiye’de çocukların tehlikeli koşullarda çalıştırılmalarını yasaklayan koruyucu yasa hükümleri bulunmasına rağmen, plastik geri dönüşüm tesislerinde çalıştırılmaları denetim eksikliğini gösteriyor. “Hem uluslararası hukuk hem de Türk hukuku, çocukların, sağlıklarına zarar verme ihtimali olan işlerde çalıştırılmasını -tehlikeli çocuk işçiliği- olarak kabul eder ve yasaklar” diyen Bayram, şöyle devam etti: “Ülkemizde, plastik geri dönüşüm işiyle bağlantılı insan hakları ihlallerini önlemek amacıyla, ruhsatsız plastik tesislerinin faaliyetlerinin, Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği ve ilgili diğer kanun ve yönetmelikler uyarınca durdurularak bu tesisler adına derhal ruhsat başvurusunda bulunulması sağlanmalı.”
‘Bakanlıklar sorumluluklarını yerine getirsin’
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın da çevre yönetmeliklerine uyulmasını sağlamak amacıyla, geri dönüşüm tesislerine yönelik olarak etkin ve düzenli denetimler yapması gerektiğini belirten Bayram, ev ve okulların yakınında bulunan tesisleri kapatması veya yerlerinin değiştirmesi, riskleriyle ilgili çalışan ve çevrede yaşayanların bilgilendirilmesi gerektiğini söyledi.
Sağlık Bakanlığı’na da düşen görevleri hatırlatan Bayram şunları söyledi: “Plastik geri dönüşüm tesislerinin yakınındaki bölgelerde sağlık etki değerlendirme çalışmaları yürütmeli. Elde edilen verileri ulaşılabilir hale getirilmeli. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, geri dönüşüm tesislerindeki işverenler tarafından, çalışan işçiler için düzenli ve kapsamlı iş sağlığı ve güvenliği kontrolleri gerçekleştirilmesini, bilgilendirici eğitimler verilmesini, etkin korunma yöntemleri sağlanmasını, uygun ve yeterli kişisel koruyucu ekipman temin edilmesini ve çocuk işçi çalıştırma yasağına uyulmasını etkin bir şekilde sağlamalı ve denetlemeli.”
