MESUDE ERŞAN
@mesudersan
mesudeersan@diken.com.tr
Uykusuzluk çekenlerin, uykularını düzenlemek için aldıkları melatonin market raflarında ve e-ticaret sitelerinde satılıyor. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı öğretim üyesi Doç. Dr. Berker Duman, melatoninin gelişigüzel kullanımının sakıncalarına karşı uyardı. Özellikle hassas gruplarda (çocuk, gebe, yaşlı), bazı hastalıklarda (epilepsi, demans vb.) dikkatli kullanılması gerekiyor. Melatoninin uzun dönem sonuçları hala belirsiz.
Melatonin yakın zamana kadar Sağlık Bakanlığı tarafından onaylanıyor ve sadece eczanelerde satılıyordu. Sağlık Bakanlığı’ndan onay almak çok daha zahmetli ve zor olduğu için piyasadaki ürün sayısı birkaç taneydi.
Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan onay almak, Sağlık Bakanlığından almaya göre çok daha kolay ve ucuz. Melatonin de geçtiğimiz 7 Temmuz’da Tarım ve Orman Bakanlığı’nın Takviye Edici Gıdalar Kısıtlı Maddeler Listesi’ne geçti. Yani artık melatoninlerin statüsü değişti takviye edici gıda oldu.
Yetişkinlerdeki günlük kullanım dozu en fazla 3 mg olarak Takviye Edici Gıdalar Kısıtlı Maddeler Listesi’ne giren melatoninin etiketinde, “Hamile veya emziren kadınlar ile 18 yaşın altındaki kişiler tarafından kullanılmamalıdır”, “Bu ürün kullanılırken araba, makine kullanılmamalı ve alkol tüketilmemelidir”, “İki aydan uzun süre kullanılmamalıdır” uyarılarının yer alması kurala bağlandı.
Melatonin, İsveç ve Britanya gibi ülkelerde ilaç statüsünde reçeteli eczanelerden alınabilirken ABD ve Kanada’da besin takviyesi olarak denetimsiz satılıyor.
Tarım ve Orman’a geçince patladı
Eczacı Erdal Kart, “7 Temmuz’dan hemen sonra melatoninlere sihirli bir el değmiş gibi oldu” dedi.
Piyasada melatonin etken maddesine sahip 80 adet ürün saydığını söyleyen Kart, şöyle devam etti: “Ben bu kadar saydım, bunlar dışında da vardır. Yalnız bir tanesi Sağlık Bakanlığından ara ürün olarak ruhsat almış, diğerlerinin hepsi Tarım ve Orman Bakanlığı ruhsatlı. Ne tesadüf büyük bir çoğunluğu geçtiğimiz 8 Temmuz sonrası, bir-iki ay içerisinde ruhsatı alıp piyasaya ürünü vermişler.”
Melatonin en sık uykusuzluk sorununda alınıyor. Melatonin pineal bez tarafından doğal olarak üretiliyor ve yaklaşık sekiz saat süreyle kana salınıyor. Salınımı, karanlıkla artıyor, aydınlıkla düşüyor. Sabaha karşı 03:00-04:00 gibi salınımı azalıyor. 08:00-09:00’da da belirlenemeyecek seviyelere iniyor. Ayrıca söz konusu preparatlarla dışarıdan da alınabiliyor.
Işığa maruziyeti azaltmak melatonin seviyesini yükseltebilir
Duman’ın verdiği bilgiye göre melatonin, Beyinde uyku-uyanıklık döngüsünü düzenleyen suprakiazmatik çekirdek ve talamusta özellikle yoğun. Ancak tüm beyinde ve bedende çoğu yerde farklı fizyolojik etkilere sahip. Temel olarak sirkadyen ritim düzenleyicisi. Uyku üzerindeki etkileri, sirkadyen ritim (biyolojik saat) üzerindeki etkilerine ikincil ortaya çıkıyor. Sanılanın aksine, melatoninin esas etkisi uyku değil. Ayrıca antioksidan, kan basıncı, glukoz metabolizması, vücut sıcaklığı, üreme sistemi ve bağışıklık sistemi üzerine etkileri var.
Duman ayrıca uykusuzluğun tek başına rahatsızlık değil, bir belirti olduğunu hatırlattı. Dolayısıyla, altta yatan nedenlerin belirlenmesi gerekiyor: “Huzursuz bacak, uyku-apne sendromları, psikiyatrik rahatsızlıklar olabileceği gibi akciğer, kalp veya başka sistemik hastalıklar da uykusuzluk nedeni olabilir. Araştırılması gerekebilir. Ayrıca, belki de en önemli hususlardan birisi de aslında hep atlanan uyku hijyeni konusu. Uyku hijyeninin çok bileşeni olmakla birlikte, melatonin açısından da özellikle etkili diyebiliriz. Melatonin düzeylerini azaltan ana faktör ışık. Elimizde telefon, karşımızda TV ve bilgisayar olduğunda melatonin salınımı bozulur. Karanlık ortamın sağlanması zaten doğal olarak melatonin seviyesini yükseltir. Ek olarak para verip melatonin alınmasına gerek kalmadan doğal olarak melatonin seviyeleri yükselmiş olur.”
Peki hekimler melatoninin hangi amaçlarla ve ne kadar süre kullanımını öneriyor?
Duman şöyle yanıtladı: “55 yaş ve üzerinde uyku bozukluğunun kısa süreli tedavisinde, yetişkinlerde jet-lag tedavisinde ve vardiyalı çalışma bozukluğu tedavisinde kısa süreli, otizm tanılı çocuk ve ergenlerde uykusuzluk tedavisinde. Hekim tarafından daha uzun kullanımı önerilmediyse, genellikle bir-dört hafta, nadiren hastanın durumuna göre daha uzun süreli ya da aralıklı kullanımı önerilebilir.”
Hormon etkisi yapan melatonin, cipsle, çikolatayla yan yana satılır mı?
Melatoninin genel olarak kısa süreli kullanımında ciddi yan etkiler açısından risk çok düşük. Ancak, yan etkilerden ve bazı risklerden muaf değil. Baş dönmesi, baş ağrısı, bulantı, uykululuk hali en sık bildirilen yan etkiler. Nadiren ek psikiyatrik yan etkiler de gözlenebiliyor.
Duman melatoninin eczane dışındaki satışının katı bir denetimden yoksunluk anlamına geldiğini söyledi. Örneğin ürünlerin içerdiği melatonin miktarı etikette yazandan çok daha düşük veya çok daha yüksek olabilir. Duman, “Esasında hormon etkisi olan bir ajanın herhangi bir başka besin gibi pazarlanması da sorun. Cips, çikolata ve yanında melatonin satılması şeklinde bir yaklaşım sakıncalı” dedi.
Üsküdar Üniversitesi, Nöropsikofarmakoloji Uygulama ve Araştırma Merkezi (NPFUAM) Müdürü Prof. Dr. Tayfun Uzbay melatoninin Tarım ve Orman Bakanlığı izniyle, gıda takviyesi olarak pazarlanmasının yanlış olduğunu söyledi: “Kesinlikle hekim kararı ve kontrolüyle kullanılması gerekiyor. Melatonin uykuyu kolaylaştırıyor ama uyku yapan bir şey değil. Uzun vadede zararı da olabilir.”
Öte yandan melatonin bazı ilaçlarla etkileşime girebilir. Bunlar uyku ilaçları veya sakinleştiriciler, kan incelticiler, nöbet oluşumunu engelleyen ilaçlar (antikonvülsanlar), hipertansiyon (yüksek kan basıncı) ilaçları, doğum kontrol hapları (oral kontraseptifler), diyabet (şeker hastalığı) ilaçları, bağışıklık baskılayıcı ilaçlar (immünsüpresanlar).
