Aralıktaki kur krizinden bu yana başta Merkez Bankası olmak üzere kamuyu döviz piyasasında belirleyici konumuna getiren adımlar atılırken, bunlar artan döviz ihtiyacı nedeniyle rezerv yeterliliğine ilişkin soru işareti oluşturuyor.
TL’nin değer kaybetmesini engellemeye yönelik olsa da ekonomistler ve muhalefet çoğu zaman bu adımların gelecek dönemde getireceği risklere dikkat çekiyor.
Bu adımlardan en dikkat çekeni döviz rezervi elde etmek amacıyla getirilen kur korumalı mevduat (KKM) ve ihracat bedelinin dolar, avro ve sterlin cinsi olanların yüzde 40’a kadarı MB rezervlerine katılması uygulamaları.
Ekonomistler bu adımların ‘eskiden zaten piyasada olan dövizi kamuya vererek’ uzun vadede ekonomiyi döviz açısından daha da sıkıştıracağı gerekçesiyle eleştirdi.
Kamu kontrolü dalgalı seyir
MB ihracatçılardan ve turizmden döviz alımı, KKM, vatandaşlık işlemleri gibi uygulamalarla eskiden piyasaya giren döviz arzının önemli bir kısmını artık rezervlerine katıyor.
Ancak MB rezervleri yeni uygulamaların ardından beklendiği kadar artmıyor. Bankacılar en az aradaki fark kadar rutin döviz satıldığını, bu nedenle mevcut uygulamaların ‘kamu kontrollü’ bir kur rejimi olduğunu belirtiyor.
Bu kapsamdaki uygulamalarla ilk beş ayda toplanması gereken yaklaşık 40 milyar dolar MB rezervlerine artış olarak yansımadı. TL’nin yüzde 10’a yakın değer kaybettği mayıstaysa döviz satışları ayrıca hız kazandı.
Bu sistemde kamu rezervleri yettiği ölçüde kurda yön belirleyebiliyor. MB bunu hem piyasaya sağladığı döviz arzını artırarak, hem de döviz talebini piyasaya girmeden kendi rezervlerinden karşılayarak yapabiliyor. Dolayısıyla bu adımlar MB’yi döviz piyasasındaki en büyük oyuncu haline getiriyor.
Önümüzdeki dönemdeki risklere yol açan uygulamaların detayları ve öne sürülen riskler özetle şöyle:
Rezerv kazandıran uygulamalar
1-KKM ve YUVAM
Kur korumalı mevduat ve genişletilerek Türk olup olmadığına bakılmaksızın yurt dışı tüm kurumsal ve bireysellerde geçerli hale gelen YUVAM hesapları MB için önemli bir kaynak.
Yurt dışı kaynaklı girişlerde vadeye göre yüzde 4’e kadar ulaşan döviz cinsi ek getiri garantisi de sunan YUVAM’a ilişkin henüz bir veri paylaşılmadı.
MB, YUVAM hesaplarının tamamını ve yaklaşık 30 milyar dolar tahmin edilen KKM’nin dövizden TL’ye geçen kısmını rezervlerine katıyor. MB, KKM’den ne kadar döviz rezervi elde ettiğini veri olarak açıklamıyor.
Reuters’ın dört ekonomistin görüşleriyle derlediği verilere göre, KKM’de ağustosta yaklaşık 20 milyar dolar değerinde dönüş olacak ve yılın en büyük dönüşü de bu ayda kaydedilecek. Temmuz ve ağustos toplam dönüş miktarıysa 30 milyar dolar değerinde olacak.
KKM tam tutarı açıkalamasa da MB rezervlerine 28-30 milyar dolarla bu yıl en büyük katkıyı sağlayan kalemlerden. Mayıs sonu itibariyle KKM’nin bütçeye maliyeti 21 milyar TL tutarında, MB’ye maliyetiyse henüz açıklanmadı.
2-İhracat döviz gelirleri
İlk olarak ihracatçıların döviz gelirlerini beyan zorunluluğuyla başlayan süreç daha sonra gelirlerin artacak bir oranda MB’ye satışına mecburiyetle devam etti. Güncel olarak ihracat bedelinin dolar, avro ve sterlin cinsi olanların yüzde 40’a kadarı MB rezervlerine katılıyor. MB bu kanaldan ne kadar döviz elde ettiğini ayrı bir veri olarak açıklamıyor.
Türkiye yılda 250 milyar dolarlık ihracat yapıyor ve uygulama kapsamındaki para birimleri Türkiye’nin ihracatının çok büyük bir bölümünü oluşturuyor. Dolayısıyla bu adım 12 ayda 100 milyar dolarlık rezerv kazanımı anlamına geliyor.
MB toplam limiti 5 milyar dolar olan TL reeskont kredisi kullanan ihracatçıya yüzde 40’a ilave döviz gelirinin yüzde 30’unu piyasaya satma şartı da getirdi. Savunma sanayiyi pozitif ayrıştıracak şekilde bu kredide vade de uzatıldı. Kullanıcıdan bir ay döviz almama tahahhütü de isteniyor.
3-Gayrimenkul alımıyla vatandaşlık
Gayrimenkul alımı dahil Türk vatandaşlığı kazanımı için Türkiye’ye getirilecek dövizlerin MB tarafından satın alınmasına ilişkin uygulama ocak sonunda başladı.
Mevcut düzenlemelere bireysel emeklilik sistemi yoluyla elde edilecek vatandaşlık da eklendi. MB bu kanaldan elde ettiği rezervi de ayrı bir veri olarak açıklamıyor.
4-Turizm ve hizmet ihracatı
Mal ihracatı içermemesine rağmen turizm gibi hizmet kanalıyla döviz girdisi sağlayan döviz gelirlerinin TL’ye çevrilmesi halinde ilgili dövizin en az yüzde 40’ının MB’ye satılmasına nisanda başlandı.
Önceki yıllarda rezervlerine bu kanaldan bir katkı sağlamayan MB bu yıla ilişkin bir veri de paylaşmadı. Bu uygulamanın ihracat döviz satışından farkı, firmanın kendi tercihi bozdurduğu dövizlerin rezerve katılıyor olması.
5-Reeskont dönüşleri
MB’nin ihracatçılara sağladığı TL olarak verilen ve döviz olarak geri ödemesi yapılan reeskont kredileri rezervlere sağladığı katkı bu yılın ilk beş ayında 10,4 milyar dolar seviyesinde ve bu katkının büyük bölümü mart ve nisanda kaydedildi. MB verileri aylık bazda düzenli açıklıyor.
Rezerv kaybettiren uygulamalar
1-BOTAŞ ve enerji kaynaklı kayıp
MB rezervlerini bu yıl tek kalemde en çok BOTAŞ’ın ithalat faturası azalttı. MB aylık ve düzenli olarak kamu iktisadi teşebbüslerine sattığı dövizi açıklıyor. Neredeyse tamamını BOTAŞ’ın ödemelerinin oluşturduğu bu kalem bu yılın ilk beş ayında MB rezervlerine 18 milyar dolara mal oldu. Kasım 2021’den beri maliyetiyse 23,5 milyar dolar seviyesinde.
BOTAŞ’ın ayrıca MB’den bu dövizi almak için ihtiyaç duyduğu TL’yi de genel olarak Hazine’den sağlıyor. Uygulama bu nedenle rezervlerin yanı sıra bütçeye de baskı yaratıyor.
2-Firmaların döviz talebi
Piyasalarda yabancı payının hızla azalması ve bireysel müşterilerin de KKM nedeniyle döviz yöneliminin belirgin olmamasından dolayı, firmaların ara malı vb ithalat talepleri ya da dış borç ödemeleri için ihtiyaçları, piyasadaki en belirgin döviz talebini oluşturuyor. Bu talep genel olarak MB rezervlerinden karşılanıyor. MB bu döviz satışını kabul etmiyor.
Rezerv olmadan kuru nasıl belirliyor?
İşlemciler MB’nin çoğu zaman sabit bir dolar/TL seviyesini savunmadığını düşünüyor ancak banka TL’de değer kaybının hızını azaltıyor.
Birçok bankacı TL’nin bu kur politikasında değer kaybetmesinin en önemli nedenini MB’nin rezerv yetersizliği olarak görüyor. Bankacılara göre döviz politikalarında ‘belirleyici rolde süreklilik’ ön planda tutuluyor.
Erdoğan’ın damadı da olan Berat Albayrak’ın Hazine ve Maliye bakanlığı görevinden ayrıldığı Kasım 2020 öncesinde belirginleşen alışılagelmişin dışındaki politikalarla iki yılda MB kendine ait rezervlerinin büyük bölümünü kaybetti.
Bankacıların hesaplamalarına göre rezervler 17 Haziran haftası itibariyle 7 milyar dolara yaklaşarak 20 yılın en düşük seviyesine gerileyecek.
Bankanın kendine ait rezervlerinin ölçümünde piyasanın kullandığı swap hariç net rezervleriyse eksi 55 milyar dolar civarında seyrediyor.
Swap hariç net rezervler iki kez eksi 60 milyar dolara kadar gerilemişti.
Bu hareketlerin ilkinde Berat Albayrak bakanlıktan ayrılmış, ikincisindeyse kur korumalı mevduat açıklanmıştı.
Riskler: KKM, cari açık, enerji faturası
Mevcut kur politikasında bankacılara göre en büyük riskler KKM’nin yaz dönüşlerinde oluşabilecek döviz talebi, artan cari açık ve önümüzdeki kışın enerji faturasının nasıl karşılanacağı endişesi.
Temmuz ve ağustosta vadesi dolacak 30 milyar dolar KKM dönüşü döviz talebi oluşturma ihtimali olduğundan piyasada risk olarak görülüyor.
Geçen yılın son ayları ve bu yılın tamamında oluşan enerji maliyetinin MB rezervlerinden karşılanıyor olmasıysa yine rezervleri ve kur politikasının zorlayan en önemli unsurlardan. Bankacılara göre yeni mevcut döviz kaynaklarıyla önümüzdeki kış ayları için MB’nin enerji maliyetini bu yılki gibi üstlenmesi mümkün görünmüyor. Bu yeni döviz kaynağı ihtiyacını tetikliyor.
Enerji maliyetleri ve cari açık haricinde kamunun ve şirketlerin yurt dışı döviz borç ödemeleri de bulunuyor.
MB verilerine göre vadesine bir yıldan az kalmış borç ödemelerini gösteren kısa vadeli dış borç stokuysa 182,4 milyar dolar seviyesinde. Stokta özel sektör yüzde 64,5 paya sahip.
