MESUDE ERŞAN
@mesudersan
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Başkanı (TOBB) Rifat Hisarcıklıoğlu’nun başkanlığını yaptığı Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı’nın (TEPAV) tütünle ilgili projelerinde, tütün devi Philip Morris International’ın (PMI) kurup fonladığı, Dumansız Dünya Vakfı’ndan destek alması, sigaraya karşı mücadele eden sivil toplum örgütlerinde infial yarattı. TEPAV, tütün endüstrisinin yeni nesil tütün ve nikotin ürünlerini Türkiye pazarına sokma girişimlerine ortaklık etmekle suçlandı.
İki vakfın işbirliğinin meyvesi olan ‘Türkiye’de Tütün Kullanımını Kontrol Altına Almanın Ekonomisi: İnceleme Raporu’nun açıklanacağı 21 Ekim’deki web toplantısına sağlık çalışanları da davet edilince işbirliği gün yüzüne çıktı.
Philip Morris International’in fonladığı Dumansız Dünya Vakfı (Foundation for a Smoke-Free World) ile TEPAV arasındaki işbirliği kanunlara aykırı. Çünkü Türkiye’nin de imzaladığı Tütün Kontrolü ve Çerçeve Sözleşmesi’ne göre, bir sivil toplum örgütünün, sigara endüstrisiyle doğrudan veya dolaylı bu tür bir ilişki kurması yasa dışı.
13 Eylül 2017’de Philip Morris International, Dumansız Dünya Vakfı’na 12 yıl boyunca yılda 80 milyon dolar destek vereceğini açıklamıştı. Bunun üzerine Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 28 Eylül 2017’de tütün endüstrisi veya tütün endüstrisinin çıkarları için çalışan vakıfla herhangi bir ilişkiye geçmeyeceğini ilan etmişti.
İlk tepki DSÖ’den: TEPAV tavukları tilkiye emanet etmiş!
TEPAV’a ilk tepkiyi gösteren DSÖ Türkiye Ofisi Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar ve Sağlıklı Yaşam Program Yönetici Prof. Dr. Toker Ergüder oldu.
Prof. Dr. Ergüder, sosyal medya hesabı üzerinden TEPAV’ı, ‘sigara firmalarından ve onların kurdukları vakıflardan para alarak çalışma yapmakla’ suçladı. Ergüder, milyonlarca çocuk ve gencin nikotin bağımlısı olmasına yol açacak, yanlış ve son derece sağlığa zararlı işbirliklerine girdiklerini söyledi.
DSÖ yetkilisi “Dünyanın en acımasız ve aldatıcı endüstrisiyle karşı karşıyayız. TEPAV, tavukları tilkiye emanet etmiş gibi görünüyor”dedi.
SSUK : Projeyi sonlandırın
Türk Tabipleri Birliği, Halk Sağlığı Uzmanları Derneği, Sağlığa Evet Derneği, Türk Toraks Derneği’nden oluşan Sigara ve Sağlık Ulusal Komitesi (SSUK), TEPAV’a projeyi sonlandırma çağrısı yaptı.
Birçok sağlık çalışanına Dumansız Dünya Vakfı fonu desteğiyle TEPAV tarafından hazırlanan proje raporunun tanıtım toplantısına davet gönderildiği belirtilen SSUK açıklamasında, şu ifadeler kullanıldı: “Projenin destekçisi Dumansız Dünya Vakfı’nın tek geliri büyük bir tütün firmasından gelmektedir. Bu tütün firması uzun zamandır Türkiye’ye sözde zararı azaltılmış ürünleri sokmaya ve tütün kontrolünün karar vericileri arasında yer almaya çalışmaktadır.
Ülkemizin de benimsediği Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi tütün endüstrisi ile ilişkileri kısıtlamıştır. Meslektaşlarımızı bu konuda uyarmayı görev biliyor, TEPAV’ı projeden çekilmeye ve toplantıyı iptal etmeye davet ediyoruz.”
Vakıf endüstriye paralel
30 yıldan uzun zamandır tütün endüstrisiyle mücadele eden Sağlığa Evet Derneği Başkanı Prof. Dr. Elif Dağlı, TEPAV’ın söz konusu toplantısına ‘nedense’ davet edilmediğini söyledi.
2017’de ABD’de kurulan Dumansız Dünya Vakfı’nın görünürdeki amacının tütün kullanımının ve sigara ilişkili ölümlerin azaltılması olsa da ‘gerçeğin farklı olduğunu’ belirten Dağlı, şunları kaydetti: “Herkes tek gelirini tütün firmasından elde eden vakfın nasıl ‘bağımsız”’ olacağını ve tütünle mücadele edeceğini merak ediyordu. İki inceleme sonrası vakfın bağımsız olamayacağı anlaşıldı. Vakfın amacı zarar azaltma, sigara yerine daha az zararlı ürünlerin kullanılmasını sağlamaktı.
Bir süre sonra büyük tütün firmaları da sigara işini bitireceklerini ve yeni nesil ürünlere geçeceklerini açıkladılar. Endüstri ile vakıf amaçları uyumsuz değildi. Vakfın dünyadaki etkinlikleri de dikkate alındığında, endüstrinin geleceğini, bilimsel araçlarla kolaylaştırdığını izliyoruz. Halen vakıfta daha önce uluslararası sağlık kuruluşlarında çalışmış uzmanlar ile vergi ve ekonomi politikalarında uzmanlar görev yapıyor.”
‘Tütün firması sağlık sektöründe yer almak istiyordu’
Dağlı, vakfın gelirlerinin önemli bir kısmını amacına uyan projelere yatırıldığını, 2021’de 132 projeye 120 milyon dolar destek verdiğini söyledi.
‘Tütün firmalarının karlarını artırmak için yeni yollar aradığını’ belirten Dağlı, süreci şöyle anlattı:
“Çıkış arayan endüstri, vergileri azaltacak, sağlık zararlarını az gösterecek manevralar yaptı. Yeni nesil ürünleri yarattılar. ‘Sigara yandığı için kansere neden oluyordu, şimdi sadece ısıtacağız, daha az sağlık zararı vereceğiz, bizden az vergi alın’ dediler. Zararı azaltılmış ürünler olarak pazarlamaya başladıkları ürünlerin duyururken ilk üç pazarı arasında Türkiye’yi işaret ediyorlardı. Türkiye pazarına girmek tahmin ettikleri kadar kolay olmadı. Zararı azaltılmış uydurmasına bilim dünyası inanmadı.
Vergi indirimi pazarlığı prim yapmadı. Türkler Kıbrıs’a çok gidiyordu. Orada üs kurmak Türkiye’ye mancınıkla atlamayı sağlayabilirdi. Havaalanında ürünlerini tanıttılar. Kıbrıs’taki doktorları ilaç firması gibi ziyaret ettiler. ‘Bu ürün zararsızdır. Hastalarınıza önerin’ dediler. Birçok dükkan açtılar. 27 Eylül 2017 tarihli torba kanun tasarısı içine, ‘sigara ve diğer tütün mamülleri’ ibaresiyle girmeye çalıştılar. Halbuki o ürünler Türkiye’de ruhsatlı değildi. Tasarıdan bu ibare çıkarılarak kanun kabul edildi.
Tütün firması sadece vergisi azaltılmış sözde zararı azaltılmış ürün satarak rahat etmeyecekti. Sağlık sektörü arasında yer almak istiyordu. Karar verici masasında yer almak istiyordu. Yine tütün firması destekli vakıf karar verici masasını oluşturmak üzere 3 Temmuz 2019 tarihinde İstanbul Dumansız Diyalogları isminde bir toplantı düzenlemeye karar verdi. Doktorları ve tütün üreticilerini masada buluşturacaktı. Toplantı iptal edildi.
En son, TEPAV ile Türkiye ve Kıbrıs’ta 2020 Ocak -Haziran arasında yürütülecek bir ekonomi projesini destekledi. Bunun tamamladıktan sonra aynı kuruluşlar arasında Aralık 2020-Aralık 2022 dönemini kapsayan ikinci bir proje başlatıldı. Bu proje çıktısı rapor kamuoyuna sunulmaya çalışılıyor. Dumansız Dünya Vakfı’nın tek gelir kaynağı olan söz konusu tütün firması, uzun zamandır Türkiye’ye sözde zararı azaltılmış ürünleri sokmaya ve tütün kontrolü karar vericileri arasında yer almaya çalışıyor.”
‘İşbirliğine son verin’
Çocukları Tütün Salgını ve Zararlarından Koruma İnisiyatifi de tütün endüstrisi ve Dumansız Dünya Vakfı’nın, Türkiye’nin elektronik sigara pazarına itilmesi ve milyonlarca gencin küçük yaşlarda nikotin bağımlısı olması için çalıştığını söyledi.
İnisiyatifin yazılı açıklamasında, tütün endüstrisinin elektronik sigara ve ısıtılmış tütün ürünleriyle gençlerde dünya genelinde yeni bir salgını tetiklediği, ‘alternatif’ ve ‘yeni ürün’ adı altında bunları yaygınlaştırdığı belirtildi.
Tütün endüstrisi tarafından kurulan ve finanse edilen Dumansız Dünya Vakfı’nın birkaç yıldır Türkiye’de farklı şekillerde fonlama ve etki ajanlığı çalışmaları yürüttüğünün vurgulandığı açıklamada, “Dumansız Dünya Vakfı ile iş birliği yapan tüm dernek ve vakıfları bu iş birliğini sonlandırmaya davet ediyoruz. Tütün endüstrisi ve Dumansız Dünya Vakfı, Türkiye’nin elektronik sigara pazarının içine itilmesi ve milyonlarca çocuk ve gencin çok küçük yaşlarda nikotin bağımlısı olması için çalışıyor” dendi.
Öte yandan TEPAV’ın web sitesinde, Tütün Kontrol Politikası Araştırma Ekibi’nin, tütün kullanımının kontrol altına alınması üzerine yürüttüğü çalışmalarındaki hedef şöyle açıklanıyor: “Tütün üretimi, tüketimi, kamu politikaları ve sağlık boyutlarını birlikte ele almaktadır. Ekibimiz, Türkiye’de ve dünyada tütün kullanımının gelişimini ve mevcut durumunu tespit etmeyi; tütün kullanımı kontrol politikalarında Türkiye’nin hedeflerine ne ölçüde ulaştığını belirlemeyi ve kendisine tanımladığı hedeflere ulaşamadığı durumda bunun nedenlerini araştırma gerekliliğine işaret etmeyi hedeflemektedir.”